Rik is zeventien, en hij moet voor school onder meer boeken lezen uit de wereldliteratuur en daar zijn oordeel over geven. Zijn stuk over Goethe's "Het lijden van de jonge Werther" heb ik onderschept, en ik laat het hier lezen omdat ik vind dat hij op een mooie, gepast oneerbiedige manier stelling neemt.
Allereerst zijn er de personages. Werther heeft,
als hoofdpersoon en verteller, misschien nog het meest interessante
karakter. Desalniettemin is dit personage zelfs voor zijn tijd al een
cliché. Een onmogelijke liefde, zelfmoord en obsessieve verliefdheid zijn
eigenschappen die Shakespeare en zijn landgenoten al ruim voor Goethe hadden
belichaamd in hun toneelspelers. In zijn directe omgeving en periode was
Werther ook geen verfrissende verschijning, het is slechts een overdreven
uitspatting van de Sturm und Drangpersonages uit die tijd.
De handelingen en gedachten van Werther zijn behoorlijk voorspelbaar, zo
valt hij telkens in smachtende herhaling in zijn bewoording van de
aanbidding van zijn Grote Liefde. Zowel de vlucht van, als de terugkeer naar
en de "opoffering" voor haar ziet zelfs de ongeoefende lezer ook van verre
aankomen door de niet erg subtiele verwijzingen naar zelfmoord.
Zijn zweverige, natuurliefhebbende en dromerige acties, gecombineerd met
zijn liefde voor poëzie, Homerus en landschapsschilderkunst maken Werther
samen tot een behoorlijk gekunsteld personage.
Waar Werther er af en toe nog in slaagt om een originele gedachte te
verwoorden, of ten minste nog geloofwaardig over te komen, slaagt zijn
object van affectie er niet in om als persoon goed uit de verf te komen. Dit
is waarschijnlijk te wijten aan het perspectief van Werther, die er niet in
slaagt zijn roze bril voor één moment af te zetten. Toch blijven haar
eeuwige vrolijkheid, haar levendige en blijmoedige opvoeding van een kroost
kinderen, en de algehele afwezigheid van mensen die haar niet goed gezind
zijn, een ergerlijke en voorspelbare factor.
Het meest overdreven zwart-wit zijn toch de talloze figuranten in het verhaal. De nuchtere, nobele en in hoog aanzien staande man staat wel erg duidelijk in contrast met Werther, naast zijn vervulling van de klassieke trouwe echtgenotenrol. De broertjes en zusjes van Lotte zijn ook tenenkrommend braaf en goedgezind en de overige dorpsbewoners zijn ook niet meer dan achtergrondfiguren op een Anton Pieck schilderij.
Dan zijn er de nog de situaties, omgevingen en objecten die hun rol als hulpstukken voor de personages wel erg duidelijk vervullen. Zo is het lente als Werther zijn liefde ontmoet, is het herfst als hij de wereld verlaat, en regent het pijpenstelen op de avond van zijn zelfmoord. Het pistool waarmee de jonge zwaarmoedige zich van het leven berooft, komt uit het huis van zijn onbereikbare bron van hartstocht. De afwezigheid van de minnaar van Lotte op het moment van ontmoeting en de huwelijksboot die beiden hebben betreden na het terugkeren van Werther staan in erg schril contrast. Deze en vele andere overbodige feiten doen enkel af aan de geloofwaardigheid van het plot.
Bij al deze aspecten moet men er natuurlijk wel rekening mee houden dat dit veroorzaakt wordt door het perspectief en de vorm van het verhaal. De vorm is overigens ook niet erg geloofwaardig, een briefroman met brieven van enkel de protagonist is misschien interessant, maar ook erg beperkt, en uit de sporadische verwijzingen naar antwoorden op de brieven komt naar voren dat de ontvanger een wel erg passieve rol speelt.
Het is duidelijk dat dit boek wel degelijk ongeloofwaardig, voorspelbaar en niet origineel over kan komen op de lezer. Dit betekent echter niet dat het succes van het boek onterecht is, of slechts toe te schrijven aan de periodieke omstandigheden. Tegenwoordig zijn boeken of tv-series (soaps) met zelfmoord, simpele personages en onbeantwoorde liefde nog steeds populair. Deze thema’s en aspecten zorgen namelijk voor een gevoel van zekerheid en betrokkenheid met het lot van de lijdzame protagonist. Voor veel mensen is het gemakkelijk en aangenaam om het lijden van een persoon in een omgeving met duidelijk geregisseerde omstandigheden te volgen, en Goethe buit deze waarheid dan ook goed uit.
Rik Moors