Volgens de wetenschapsfilosoof Michael Ruse is ethiek een ‘collectieve illusie van de menselijke natuur, gemodelleerd en in stand gehouden door natuurlijke selektie, ten dienste van de individuele voortplanting’. In een door het weekblad Intermediair georganiseerde lezing legde hij uit dat elkaar helpen een evolutionair voordeel geeft.

‘Morele gevoelens zijn subjectieve uitdrukkingen van ons denken die ons door de biologie aangepraat worden omdat ze zo’n hoge aanpassingswaarde hebben.’ Tegenwoordig is het mode alle menselijke gedragingen, gedachten en gevoelens terug te voeren op de evolutie. Daardoor kan gemakkelijk uit het oog worden verloren dat een nieuw terrein van onbegrijpelijke dingen wordt gecreëerd. Hoe de biologie gevoelens aanpraat is bijvoorbeeld niet onmiddellijk inzichtelijk. Een soort die zich alleen door altruistische gevoelens zou laten leiden sterft uit.

Dit kan geïllustreerd worden met het “prisoner’s dilemma game”. Men gaat hierbij uit van twee gevangenen die samen een misdrijf hebben gepleegd. Ze worden apart verhoord. Als ze allebei ontkennen komen ze beide vrij. Als een bekent en de ander niet krijgt de bekenner één jaar en de ontkenner vijf jaar. Als ze allebei bekennen komen ze er af met twee jaar. Gesteld dat ze tevoren afgesproken hebben allebei te ontkennen, dan zou een van beiden kunnen bedenken dat bekennen toch het minst riskant is. De ander is dan misschien de lul, maar ja.

Wanneer we dit spelletje toespitsen op samenwerking, zou het er als volgt kunnen uitzien. Als ze samenwerken krijgen ze allebei drie punten. Als ze allebei de ander bedriegen krijgen ze allebei een punt, maar als de een zich aan de afspraak houdt terwijl de ander de zaak flest, krijgt de bedrieger vijf punten en de goedzak niks. Het is duidelijk dat de minst riskante keuze verraad is.

Deze stand van zaken is een gevaar voor elke vorm van samenwerking, handel of wederzijdse hulp. De beloning voor coöperatie is hoger dan die voor wederkerige zwendel, maar een eenzijdig bedrog is verleidelijk. Gesteld nu dat we een heel volk hebben dat bestaat uit samenwerkers en bedriegers. Na iedere ontmoeting worden ze uitbetaald in nakomelingen. Het zal duidelijk zijn dat na enige tijd de bedriegers moeite zullen hebben nog een samenwerker te vinden.

In de echte wereld ligt de zaak iets ingewikkelder. Mensen hebben namelijk zelden eenmalige interakties. In zo’n situatie kan het onvoordelig zijn iemand te bedriegen omdat die je later met gelijke munt kan terug betalen. In het eenmalige spel is het altijd het beste bedrog te plegen. In de meervoudige variant bestaat geen beste oplossing. Wanneer je tegenstander altijd samenwerkt is het natuurlijk verstandig hem steeds bij de neus te nemen. Als hij echter samenwerkt totdat je zoiets doet en daarna ook begint te bedriegen is het beter de relatie mooi te houden.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw organiseerde de Amerikaanse politicoloog Axelrod een computertoernooi voor het doorgaande prisoners dilemma game. Iedereen kon programma’s invoeren. Een grote hoeveelheid spelers met de meest sofisticated spelstrategieën deed mee. De beloning was wederom in nakomelingen, die klonen waren van de oorspronkelijke speler. Het programma van de psycholoog Anatol Rappaport was de overweldigende winnaar. Het was een heel eenvoudige strategie, die je ‘gelijke munt’, tit for tat, zou kunnen noemen.

Het programma startte als samenwerker, maar vervolgde met in ieder geval gewoon herhalen wat de tegenstander gedaan had. Het grappige was dat bij de volgende generaties steeds meer samenwerkend gedrag verscheen en dat de uitbuiters van dit gedrag langzamerhand in de minderheid geraakten. Niet altruïsme is evolutionair gunstig maar het oudtestamentische ‘oog om oog, tand om tand’.