Iedereen kan bedrogen worden, volgens de Amerikaanse goochelaar James Randi. Deze bestrijder van charlatans, fraudeurs en pseudowetenschappers was enige jaren geleden in Nederland om op te treden voor het Studium Generale in Groningen en Twente. Vooral wetenschappers zijn zeer vatbaar voor bedrog omdat ze alles serieus nemen en niets van goochelen weten. Vaak komen mensen tot foute konklusies door verkeerde onbewuste vooronderstellingen. Iedereen in de zaal dacht volgens Randi dat hij te verstaan was omdat hij in de microfoon op het katheder sprak. Om die fout aan te tonen demonteerde hij al sprekend de microfoon, zonder dat dat effect op zijn geluidsvolume had. Ook de vooronderstelling dat hij een bril nodig had om zijn tekst te lezen falsificeerde hij door vingers te steken door de ontbrekende glazen.

Met videofragmenten liet hij de ontmaskering van een in Amerika populaire helderziende en genezer zien. Randi had ontdekt dat deze een gehoorapparaat droeg. Het bleek dat zijn vrouw hem met een radiozendertje gegevens van toehoorders voorlas die verzameld waren voor de voorstelling. In een andere televisieshow vertoonde Randi de opmerkelijke gaven van de helderziende samen met het geluid van het souffleren van diens vrouw.

In een gelukkig in zwart wit uitgevoerd videofragment liet Randi zien dat hij nog beter met blote handen kon opereren dan beroemde Fillippijnse wonderdokters. Zonder enig hulpmiddel haalde hij het ene van bloed druipende weefsel na het ander uit de buik van een vrijwilliger. De zaal zelf vergastte hij op staaltjes helderziendheid, zoals het raden van een woord dat een toehoorder in gedachten genomen had, en trucs als het met gedachten verbuigen van theelepels en het verdraaien van horlogewijzers. Dat ook de aanwezigen over deze geheimzinnige krachten beschikten demonstreerde hij door allen te vragen zich te concentreren op een ballpoint, die vervolgens uit eigen beweging van de tafel viel.

Interessant waren zijn verslagen van wetenschappelijke fraude. Zoals bekend was James Randi toegevoegd aan het team dat de werkzaamheden van de Franse onderzoeker van homeopathie, Benveniste, controleerde. Enkele jaren geleden had deze in Nature verslag gedaan van een experiment waarbij van homeopathische verdunningen gebleken was dat ze wel degelijk een biologisch effect sorteerden. Omdat deze verdunningen zo groot waren, was de kans dat er nog een molecuul van het opgeloste middel in aanwezig was te verwaarlozen. Een herhaling onder streng toezicht leek daarom gewenst. Zoals te verwachten was konden de uitkomsten in het controle-experiment niet gerepliceerd worden. Een interessante vraag was nu hoe het bij de vorige experimenten wel had kunnen lukken.

Bij onderzoek van de onderzoeksprotocollen bleek dat er steeds perioden waren geweest waarin de proeven mislukten. Er stond dan bijvoorbeeld bij dat het bloed oud was geweest of de temperatuur te hoog. Bij toeval ontdekte Randi dat deze perioden steeds samenvielen met de vakanties van één laborante. Hij veronderstelde dat zij zo graag positieve resultaten wilde dat ze teleurstellende uitkomsten haast onbewust van tafel poetste. Deze vorm van bedrog noemde Randi onschuldige fraude en hij veronderstelde dat ze in de wetenschap doodnormaal is.

Uitkomsten worden wel vaker gemasseerd, verfraaid en ontdaan van storende onregelmatigheden. Wanneer de onderzoeker het later bij het rechte eind blijkt te hebben gehad wordt hem dat ook vergeven, zoals in het geval van Newton en Mendel. Onschuldige fraude is zoiets als het neerleggen van bebloede handschoenen bij iemand waarvan je zeker weet dat hij de moord gepleegd heeft. Een veel voorkomende vorm van bedrog, pas erg wanneer de onderzoekers het bij het verkeerde eind hebben.