roerloos - door peter bügel
Wanneer men duiven op willekeurige momenten eten geeft, krijgen ze de neiging het gedrag dat ze toevallig vertoonden op het moment dat de zaadjes in het hok gegooid werden steeds maar te herhalen. Men heeft dit verschijnsel bijgelovig leren genoemd. Het lijkt alsof de duiven denken dat het krabben aan hun vleugel of in de kooi rondhinken na enige tijd zal leiden tot het verschijnen van voedsel. Gezien de beperkingen van het duivenbrein is er waarschijnlijk sprake van onbewuste conditionering.
Bij de mens is dat anders. Bij zogenaamde primitieve volkeren kent men bijvoorbeeld de regendans als beproefd middel om voor een stortbui te zorgen. Sommige auteurs menen dat alle rituelen via bijgelovig leren ontstaan zijn. Er was een eerste keer dat tijdens een danspartij een wolkbreuk de feestvierders verraste. Rituelen hebben een kalmerende werking en bestaan gewoonlijk uit repeterende zinloze handelingen. Vooral in situaties met veel angst of onzekerheid komen rituelen goed van pas. Zo wordt de omgang met goden altijd gekenmerkt door een overdaad aan ritueel veelal uitgevoerd door priesters of priesteressen.
Wellicht door de associaties met het hogere kent de luchtvaart ook een flink aantal rituelen, meestal uitgevoerd door speciaal daartoe aangestelde vrouwen in blauw kostuum. Een aardig voorbeeld is de demonstratie van het zwemvest. Tijdens mijn laatste vertrek uit Schiphol werd de demonstratie door een videoclip overgenomen. Deze vertoning zou aan boord van bijvoorbeeld een veerboot rationeel kunnen zijn, de kans dat men tijdens de vliegtocht een nuttig gebruik van dit reddingsmiddel zou kunnen maken is te verwaarlozen.
Het is in de geschiedenis van de luchtvaart slechts één keer voorgekomen dat een vliegtuig heelhuids op de golven landde en later enkele passagiers met zwemvest uit zee gevist konden worden. Ook het duchtig gecontroleerde gebruik van de stoelriemen bij het opstijgen en landen kan niet anders dan ritueel worden geduid. Vroeger waren vliegtuigen open en konden er nog nare dingen gebeuren als men niet goed vast zat. De functie van het huidige luchtvaartritueel is het geven van een vals gevoel van veiligheid aan de benarde passagier.
Sommige psychologen halen graag de oertijd erbij en indien mogelijk een verklaring waarom bepaald gedrag evolutionair gezien gunstig zou kunnen uitpakken in dat lang vervlogen verleden. Wijlen Piet Vroon heeft er al eens op gewezen dat mensen minder gauw bang worden als zij zitten. Het zitten van mensen en dieren impliceert immers dat er geen gevaar te duchten is. Op deze manier vangt men met de stoelriemen twee vliegen in één klap. Het ritueel geeft rust en de houding vermindert de angst.
Een andere evolutionaire achtergrond drong zich op toen alle passagiers ineens ophielden met praten en heel stil en roerloos gingen zitten. Het zal duidelijk zijn dat bij de aanwezigheid van sabeltandtijgers de doorkletsende rondspringers evolutionair in het nadeel zijn, zodat we nu zitten met allemaal mensen die stil en roerloos worden bij dreigend gevaar. Het verschijnsel trad op nadat een luidsprekerstem gemeld had : “u zult gemerkt hebben dat de gezagvoerder een bocht ingezet heeft. We gaan namelijk terug naar Schiphol vanwege een klein technisch probleem.” Geheel verstild zagen we hoe de kerosine geloosd werd. Gelukkig hadden we onze stoelriem nog om.