Sommige dingen zijn raadselachtig. Wat ik bijvoorbeeld volstrekt niet begrijp was het succes van de romancyclus Het Bureau van J.J. Voskuil. Mijn beste vrienden vonden deze serie turven fantastisch. Hierdoor ontstond bij mij een gemoedstoestand die in de psychologie cognitieve dissonantie genoemd wordt. Volgens de bedenker van de theorie, Leon Festinger, is dit een toestand van spanning die ontstaat wanneer iemand twee denkbeelden koestert die met elkaar in strijd zijn.

Omdat een toestand van cognitieve dissonantie onplezierig is, proberen mensen de strijdigheid te reduceren. In mijn geval geloof ik dat mijn vrienden een goede smaak op het gebied van lectuur gemeen hebben met mij. Toch vinden ze Voskuil goed. Daar wringt iets. Hoe kan dit gereduceerd worden? In de psychologie reduceren we cognitieve dissonantie graag met verklaringen van theoretische aard.

Een verklaring voor het lezen van boeken zou kunnen zijn dat we daardoor in flow raken. Flow is bedacht door de van origine Hongaarse geleerde Csikszentmihalyi. Deze psycholoog schreef The evolving self. Zijn idee was, dat men zijn zelf kan ontwikkelen door het te verliezen. Wanneer, zo vroeg C. zich af, zijn we het gelukkigst?

Omdat mensen, als je ze daar naar vraagt meestal vreselijk beginnen te zwammen, gaf hij een stel proefpersonen een pieper mee. Op onregelmatige momenten piepte hij ze op om te vragen wat ze aan het uitvreten waren en hoe ze zich daarbij voelden. Wanneer mensen lekker aan het eten waren, aan het vrijen of juist aan het uitrusten, meldden ze dat ze zich wel goed voelden. Interessant was echter dat sommige mensen meldden dat ze zich niet voelden.

Ze voelden zich niet goed, ze voelden zich niet slecht, ze waren gewoon geconcentreerd bezig. Ze hadden het eenvoudig te druk om aan zichzelf te denken. Deze mensen waren volgen

s C. in flow. Op deze ogenschijnlijk triviale vondst bouwde C. zijn omvattende theorieën over menselijk functioneren en geluk. Mensen willen dingen doen waarbij ze in flow geraken.

Welnu, uit de populariteit van de boeken van Voskuil zou men moeten concluderen dat hij zijn lezers in flow brengt. Hoe is dat mogelijk? Het leven op het P.J. Meertens Instituut zoals hij dat beschrijft was gruwelijk saai en het werk zinloos.

De psychologie schiet hier te hulp met de theorie van de sociale vergelijking. Deze Social Comparison theorie stelt dat mensen continue bezig zijn zichzelf met anderen te vergelijken. Daarbij is het zo dat ze vooral in tijden van stress troost vinden in de vergelijking met mensen die er erger aan toe zijn dan zijzelf.

Zo is het voorstelbaar dat je, wanneer je van je werk niet in flow raakt, en gevaar loopt te bezwijken aan het momenteel zo populaire burnoutsyndroom, niet zozeer troost vindt in de schoonheid van de boeken van Voskuil, maar in diens werkomstandigheden, die nog deplorabeler waren dan de jouwe. Door de omvang van het oeuvre kan de flow van dit plezierige gevoel moeiteloos honderden uren worden volgehouden.

Wellicht moeten we concluderen dat de Het Bureau-serie een belangrijke bijdrage aan de geestelijke volksgezondheid levert. Lezing ervan zou verplichte kost moeten zijn voor elke burnoutklant en WAO-er met arbeidsconflicten die achter de geraniums zit te verpieteren. Lees dit werk, en besef: het kan allemaal veel erger.

Zou er, overigens, iets mis zijn met de werkomstandigheden van mijn vrienden?