De Schuilplaats is het verhaal van Johanna Reiss, en hoe zij de oorlog overleefde door twee jaar en zeven maanden als kind ondergedoken te zitten in een dorp bij Enschede. Het verhaal wordt verteld vanuit het gezichtspunt van een kind van tien, en dat maakt het nog schrijnender dan het op zich al is.

Ik moet bekennen dat ik dit boek zeker niet in één ruk heb kunnen uitlezen – daar is het veel te heftig en veel te actueel voor. Ik moest het heel wat keren een tijdje wegleggen om even bij te komen en de boel te laten bezinken. En dat begon al in het begin van het boek, als de vader van Johanna al ziet aankomen dat het voor de Joden in Nederland fout gaat aflopen, en hij zijn vrouw niet zo ver kan krijgen dat ze mee naar Amerika wil.

En dan de stap-voor-stap beschadiging van de Joden via “bekendmakingen”, waarbij ze steeds minder mochten – ze werden steeds meer uitgesloten van de maatschappij, stapje voor stapje, en Reiss beschrijft minutieus maar vernietigend hoe dat in zijn werk ging – de zus die een brief krijgt dat ze geen les meer mag geven op school, en dan het schoolhoofd die van niets wist en daar kwaad over is maar dan toch zegt dat het verstandiger is dat ze niet meer terugkomt, want dat staat immers in de brief die ze gekregen heeft? Een paar van die zinnen, en dan moet ik het boek al weer even wegleggen. Zo ging dat, en zo gaat dat.

Johanna Reiss emigreerde in 1955 naar Amerika en schreef haar boek in het Engels in 1972. Ze werd in Usselo samen met haar zus Sini, die tien jaar ouder was, opgevangen door een boerenfamilie, de stoere Johan Oosterveld, zijn bange vrouw Dientje en Johans moeder “opoe”. Johanna zegt dat Johan geen angst kende maar dat Dientje, juist omdat ze bang was en toch voor hun bleef zorgen, haar grootste held was. Het was er ook gevaarlijk, want er zaten veel NSB’ers in de omgeving.

Hoe zwaar het lezen van dit boek me ook viel, ik had het niet willen missen, want Reiss weet kristalhelder uit te leggen waar en hoe het fout kan gaan. Haar advies aan jongeren, als overlevende, is helder: “nooit volgen, nooit groepen haten. It’s not cool, it’s wrong.”

Ik laat je hier drie korte fragmenten uit het begin van het boek lezen, dan krijg je een idee van de schrijfstijl van Reiss, en van de rake manier waarop ze formuleert. Kopen dit boek, en lezen, al doe je er een maand over, of langer (zoals ik).

• Johanna Reiss – De Schuilplaats – AFdH Uitgevers – ISBN 9789072603883
• Bestel het boek hier bij een bekende webwinkel: De Schuilplaats