Het lijden van de Jonge Werther werd vooral in de tijd waarin het gepubliceerd werd, lovend ontvangen. Het boek sprak dusdanig tot de verbeelding dat hordes lezers zich identificeerden met de hoofdpersoon, en ook literatuurcritici spraken van het “boek van de eeuw”. Toch is het boek niet origineel, vaak voorspelbaar en zelden geloofwaardig. Misschien was het de tijdsgeest, de invloed van Sturm und Drang of de romantiek die het succes van dit boek dat perfect in het tijdsframe paste kan verklaren. Dan nog blijft het feit dat zelfs tegenwoordig het boek nog voor sommigen in hoog aanzien staat, en dus moet het succes misschien ergens anders in gezocht worden. Het zijn misschien wel de eerder genoemde negatieve aspecten van het boek, die het zo succesvol maakten. Om deze paradox te kunnen aannemen als waarheid, zal ik onderzoeken tot op welke hoogte de non-originaliteit, voorspelbaarheid en ongeloofwaardigheid naar voren komen in het boek.

Allereerst zijn er de personages. Werther heeft, als hoofdpersoon en verteller, misschien nog het meest interessante karakter. Desalniettemin is dit personage zelfs voor zijn tijd al een cliché. Een onmogelijke liefde, zelfmoord en obsessieve verliefdheid zijn eigenschappen die Shakespeare en zijn landgenoten al ruim voor Goethe hadden belichaamd in hun toneelspelers. In zijn directe omgeving en periode was Werther ook geen verfrissende verschijning, het is slechts een overdreven uitspatting van de Sturm und Drangpersonages uit die tijd.

De handelingen en gedachten van Werther zijn behoorlijk voorspelbaar, zo valt hij telkens in smachtende herhaling in zijn bewoording van de aanbidding van zijn Grote Liefde. Zowel de vlucht van, als de terugkeer naar en de “opoffering” voor haar ziet zelfs de ongeoefende lezer ook van verre aankomen door de niet erg subtiele verwijzingen naar zelfmoord.
Zijn zweverige, natuurliefhebbende en dromerige acties, gecombineerd met zijn liefde voor poëzie, Homerus en landschapsschilderkunst maken Werther samen tot een behoorlijk gekunsteld personage.
Waar Werther er af en toe nog in slaagt om een originele gedachte te verwoorden, of ten minste nog geloofwaardig over te komen, slaagt zijn object van affectie er niet in om als persoon goed uit de verf te komen. Dit is waarschijnlijk te wijten aan het perspectief van Werther, die er niet in slaagt zijn roze bril voor één moment af te zetten. Toch blijven haar eeuwige vrolijkheid, haar levendige en blijmoedige opvoeding van een kroost kinderen, en de algehele afwezigheid van mensen die haar niet goed gezind zijn, een ergerlijke en voorspelbare factor.

Het meest overdreven zwart-wit zijn toch de talloze figuranten in het verhaal. De nuchtere, nobele en in hoog aanzien staande man staat wel erg duidelijk in contrast met Werther, naast zijn vervulling van de klassieke trouwe echtgenotenrol. De broertjes en zusjes van Lotte zijn ook tenenkrommend braaf en goedgezind en de overige dorpsbewoners zijn ook niet meer dan achtergrondfiguren op een Anton Pieck schilderij.

Dan zijn er de nog de situaties, omgevingen en objecten die hun rol als hulpstukken voor de personages wel erg duidelijk vervullen. Zo is het lente als Werther zijn liefde ontmoet, is het herfst als hij de wereld verlaat, en regent het pijpenstelen op de avond van zijn zelfmoord. Het pistool waarmee de jonge zwaarmoedige zich van het leven berooft, komt uit het huis van zijn onbereikbare bron van hartstocht. De afwezigheid van de minnaar van Lotte op het moment van ontmoeting en de huwelijksboot die beiden hebben betreden na het terugkeren van Werther staan in erg schril contrast. Deze en vele andere overbodige feiten doen enkel af aan de geloofwaardigheid van het plot.

Bij al deze aspecten moet men er natuurlijk wel rekening mee houden dat dit veroorzaakt wordt door het perspectief en de vorm van het verhaal. De vorm is overigens ook niet erg geloofwaardig, een briefroman met brieven van enkel de protagonist is misschien interessant, maar ook erg beperkt, en uit de sporadische verwijzingen naar antwoorden op de brieven komt naar voren dat de ontvanger een wel erg passieve rol speelt.

Het is duidelijk dat dit boek wel degelijk ongeloofwaardig, voorspelbaar en niet origineel over kan komen op de lezer. Dit betekent echter niet dat het succes van het boek onterecht is, of slechts toe te schrijven aan de periodieke omstandigheden. Tegenwoordig zijn boeken of tv-series (soaps) met zelfmoord, simpele personages en onbeantwoorde liefde nog steeds populair. Deze thema’s en aspecten zorgen namelijk voor een gevoel van zekerheid en betrokkenheid met het lot van de lijdzame protagonist. Voor veel mensen is het gemakkelijk en aangenaam om het lijden van een persoon in een omgeving met duidelijk geregisseerde omstandigheden te volgen, en Goethe buit deze waarheid dan ook goed uit.

Rik Moors