Stanislaw Lem is een Poolse schrijver die vooral bekend is geworden vanwege Solaris, dat meerdere malen verfilmd is. Zijn boeken worden als science fiction beschouwd. Dat is feitelijk misschien juist, maar het is tegelijkertijd ook erg jammer, want hij schreef boeken die het genre ver overstijgen. Het zojuist genoemde Solaris gaat bijvoorbeeld voor een groot deel over de werking van de menselijke geest, en Lem nam een ruimtestation als plaats van handeling omdat dat de perfecte geïsoleerde omgeving opleverde waarin hij met zijn gedachtenexperimenten uit de voeten kon. Andere boeken gaan ook over de werking van de menselijke geest, maar bijvoorbeeld ook over de betrouwbaarheid van het geheugen, over de betrouwbaarheid van waarnemingen, over de menselijke reactie op het onbekende (en hoe we het onbekende volledig verkeerd kunnen interpreteren), enzovoorts. Niet bepaald doorsnee science-fiction dus.

Neem Piloot Pirx, de astronaut die in een serie verhalen figureert. Pirx heeft een open geest en is een inventieve doorzetter, waardoor hij problemen oplost waar anderen hun tanden al lang op gebroken hebben. Verder is Pirx niet bepaald een schoonheid en is hij oprecht bescheiden. Hij is het levende bewijs dat een gezond verstand en een open geest belangrijker zijn dan een heldhaftige grote mond. De verhalen rond Pirx zijn een combinatie van sf en inventieve, intelligente detectives, terwijl de mens Pirx altijd centraal staat. Bovendien geeft Lem je in ieder verhaal wat om over te denken. Prikkelend, filosofisch, zonder ooit hoogdravend of pseudodiepzinnig te worden.

Soms was Lem zijn tijd ruim vooruit, bijvoorbeeld in het Futurologisch Congres, waarin iemand er achter komt dat iedereen gelukkig rondloopt dankzij door de regering gedistribueerde drugs, die de complete bevolking in een constante gelukzalige roes houden.
Lem maakte af en toe een uitstapje naar andere genres. Zijn eigenaardigste en misschien wel fascinerendste tour de force heet “Een Perfect Vacuüm“, met als ondertitel “Perfecte recensies van Nietbestaande Boeken”. Het boek begint met de recensie van het boek zelf, waarin de schrijver zichzelf kritisch op de hak neemt, en gaat verder met het recenseren van nietbestaande boeken die veel doen denken aan bepaalde klassiekers, die hier hilarisch worden besproken. Een bijzonder grappig maar ook verbijsterend intelligent boek, dat er ook weer in slaagt je steeds opnieuw aan het denken te zetten.

Helaas is Lem in Nederland niet meer in druk, en zijn de vertalingen die je tweedehands kunt vinden niet altijd even goed (De Onoverwinnelijke is bijvoorbeeld “uit de Duitse versie van de oorspronkelijke Poolse uitgave vertaald”). Toch kun je zelfs door de vertaling heen de genialiteit van Lem proeven. Laat je daarbij door het woord “genialiteit” niet afschrikken, want Lem schrijft juist heel licht en toegankelijk, terwijl hij toch de diepte in gaat.
Laat je ook niet afschrikken door de uitgesproken lelijke en naargeestige omslagen die om zijn boeken zitten – dat schijnt bij het genre te horen. Als gewone lezer heb je dus heel wat drempels te nemen, maar als je Lem eenmaal ontdekt hebt is de kans zeer groot dat je ook alles van de man wilt lezen. Oh, en laat je tenslotte ook niet afschrikken door de soms suffe Nederlandse titels – Kosmisch Avontuur is bijvoorbeeld een geweldig, grappig boek, net als Keten van Kansen.

In het Engels zijn nog wel meerdere titels van Lem verkrijgbaar.

Een paar prima titels om bij de Slegte of een van zijn collega’s naar te speuren:

• Het Futurologisch Congres
• Solaris
• Pirx in de Kosmos
• A Perfect Vacuum
• Kosmisch Avontuur
• Het Dagboek in de Badkuip
• De Onoverwinnelijke
• Eden
• Keten van Kansen
• Terminus
• Waanzinnige Wereld
• Return From the Stars