
ruud moors culturele concepten aflevering 1
Het is de natuur van mensen om cultuur te scheppen
‘Het is de natuur van mensen om cultuur te scheppen.’ Dat is wat een leraar kunstbeschouwing ruim veertig jaar geleden zei toen ik beweerde dat we meer in overeenstemming met de natuur moesten leven, zoals ‘natuurvolkeren’ dat deden. ‘Welke volkeren bedoel je?’ had hij eerst gevraagd. ‘Nou, bijvoorbeeld de Noord-Amerikaanse Indianen,’ zei ik. ‘Hebben die geen cultuur dan?’ vroeg hij. Toen ik vervolgens stilviel, omdat ik me realiseerde dat hij hier een punt had, vervolgde hij met: ‘Het is de natuur van mensen om cultuur te scheppen.’
De mens als onderdeel van de natuur
Die zin is in me blijven haken. In zekere zin heeft die zin mijn denken over de verhouding ‘natuur’ en ‘cultuur’ totaal veranderd. In plaats van cultuur tegenover natuur te plaatsen, realiseerde ik me dat cultuur een onderdeel is van natuur. In plaats van de mens buiten de natuur te plaatsen, realiseerde ik me dat de mens onderdeel is van de natuur. Daardoor is ook alles wat de mens doet per definitie ‘natuurlijk’.
Voordeel en nadeel
Geen enkel gedrag is ‘onnatuurlijk’, hoe onwenselijk we dat gedrag ook vinden. Goed en kwaad zijn geen natuurlijke concepten, maar worden cultureel bepaald. Op die manier zijn ze weliswaar onderdeel van de natuur, maar niet door de natuur bepaald. Als een kat een muis vangt is dat goed voor de kat en slecht voor de muis. Als de muis aan de kat ontsnapt is dat slecht voor de kat en goed voor de muis. De ‘natuur’ kiest niet wat slecht of goed is, dat wordt bepaald door degene die ergens voordeel of nadeel van ondervindt.
Goed en slecht
Als jouw familie mijn familie uitmoordt of tot slaaf maakt dan beschouw ik dat als ‘slecht’. Het is heel goed mogelijk dat jij dat juist als ‘goed’ beschouwt. Als ik ergens voordeel van heb, zal ik al snel denken dat datgene waardoor ik dat voordeel verkrijg vanzelfsprekend goed moet zijn. Als ik ergens nadeel van ondervind, zal ik al snel denken dat datgene waardoor ik dat nadeel verkrijg vanzelfsprekend slecht is.
Culturele concepten
Maar wat voordeel oplevert als ‘goed’ beschouwen en wat nadeel oplevert als ‘slecht’ beschouwen, heeft natuurlijk niets te maken met wat, volgens de natuur goed of slecht zou zijn. Goed en slecht zijn culturele concepten. En die culturele concepten worden niet alleen gevormd door wat moreel juist zou zijn, maar vooral door wat voor degenen die deze morele concepten aanhangen van voordeel is.
Kat en muis
Wat dat betreft zijn we niet anders dan de kat en de muis. Als de kat de muis weet te vangen dan is dat in het voordeel van de kat en dan zal de kat dat als positief opvatten. Als de muis aan de kat weet te ontsnappen dan is dat van voordeel voor de muis en zal de muis dat als positief opvatten.
Positief of negatief
Als het houden van slaven in ons voordeel is, zullen we al snel geneigd zijn slavernij als iets positiefs op te vatten. Als slavernij in ons nadeel is, zullen we al snel geneigd zijn slavernij als iets negatiefs op te vatten.
Culturele opvattingen
Dat betekent ook dat onze opvatting over slavernij samenhangt met wie we ons identificeren. Als we ons met de slavenhouders en hun belangen identificeren, zullen we slavernij als iets positiefs zien. Als we ons met de slaven en hun belangen identificeren, zullen we slavernij als iets negatiefs zien. Dat zijn allebei culturele opvattingen. Het zijn geen natuurlijke opvattingen.
Werkelijkheid en waarheid
Er is een verschil tussen werkelijkheid en waarheid. Waarheid is, net zoals cultuur een onderdeel van natuur is, onderdeel van de werkelijkheid. Waarheid en werkelijkheid zijn niet hetzelfde.
Een beeld van de werkelijkheid
De manier waarop ik naar de werkelijkheid kijk bepaalt hoe ik de werkelijkheid zie. Het beeld dat ik, op die manier, van de werkelijkheid verkrijg beschouw ik als ‘waarheid’. Waarheid is een beeld van de werkelijkheid. Niets meer of minder dan dat. Het is niet de werkelijkheid zelf.
Mijn waarheid
Als ik de werkelijkheid probeer aan te passen aan mijn waarheid, dan probeer ik om de werkelijkheid aan te passen aan mijn beeld van de werkelijkheid. Dan doe ik de werkelijkheid tekort. Als ik de natuur probeer aan te passen aan mijn culturele concepten, dan doe ik de natuur tekort.
Natuur en cultuur
Waarheid is ondergeschikt aan werkelijkheid. Cultuur is ondergeschikt aan natuur. De werkelijkheid omvat de waarheid. De natuur omvat cultuur. Zonder de werkelijkheid zou er geen waarheid kunnen bestaan. Maar de werkelijkheid heeft de waarheid niet nodig om te kunnen bestaan. Zonder de natuur zou er geen cultuur kunnen bestaan. Maar de natuur heeft de cultuur niet nodig om te kunnen bestaan.
Losdenken
Het probleem van de cultuur scheppende mens is dat hij/zij zich los van de natuur kan denken. Dan plaatst die cultuur scheppende mens zichzelf boven of buiten de natuur en maakt zichzelf wijs dat die natuur aan zijn of haar doelen ondergeschikt gemaakt kan en mag worden. Dan zorgt dat culturele concept ervoor dat de mens van de natuur, en van zichzelf als deel van de natuur, vervreemd raakt.
Onderdeel zijn van…
Dat hoeft niet. Er is geen enkele reden waarom de cultuur die wij als mensen creëren ons van de natuur zou vervreemden. Dat hangt af van het culturele concept dat we voor waar aannemen. Als we ons realiseren dat we onderdeel zijn van de natuur, en er dus ook afhankelijk van zijn, dat we onderdeel zijn van de werkelijkheid, en daar dus ook afhankelijk van zijn, dan kunnen we ons door dat culturele concept juist inniger met de natuur en de werkelijkheid verbinden.
Illusie
Het al dan niet verbinden met de natuur en werkelijkheid is geen keuze. Ook als we er voor kiezen onszelf van de natuur en de werkelijkheid te vervreemden, zullen we nog steeds onderdeel uitmaken van de natuur en de werkelijkheid. Maar we kunnen wel de illusie koesteren dat we de natuur en de werkelijkheid aan ons kunnen onderwerpen.
Onnatuurlijk
Dat is precies wat veel religies en ideologieën doen. De waarheden die religies of ideologieën propageren, zijn vaak zo dwingend dat de aanhangers van die religies of ideologieën ervan overtuigd zijn dat de natuur en de werkelijkheid zich naar die waarheden dienen te voegen. Als er dan iets in de natuur voorkomt dat niet in hun beeld van de waarheid past, noemen ze datgene al snel ‘onnatuurlijk’.
Cultureel bepaalde afwijzing
Homoseksualiteit bijvoorbeeld. Veel mensen die, omdat de religieuze of ideologische cultuur waarin ze zijn grootgebracht homoseksualiteit afwijst, noemen die vorm van seksualiteit ‘onnatuurlijk’. Dat is aantoonbare onzin. In de natuur komt homoseksualiteit wel degelijk voor. De weerzin tegen homoseksualiteit is niet natuurlijk, maar wordt cultureel bepaald. Het is een cultureel concept, en dus, zoals elk cultureel concept, discutabel en veranderbaar.
Perverse natuur
Er is geen enkele seksuele ‘perversiteit’ die niet natuurlijk is. Denk maar aan de bidsprinkhaan, waarbij de vrouw, als ze de kans krijgt, het mannetje tijdens de paring verorbert. Perverser kan het haast niet, maar onnatuurlijk kunnen we dat niet noemen. Of we zouden moeten beweren dat bidsprinkhanen geen deel uitmaken van de natuur. En dat zou absurd zijn.
Schuivende concepten
Culturele concepten maken weliswaar onderdeel uit van de natuur, maar liggen daardoor niet vast. De essentie van culturele concepten is dat ze veranderbaar zijn. De essentie van culturele concepten is ook dat ze van samenleving tot samenleving, van familie tot familie en van mens tot mens kunnen verschillen.
Absolute waarheden
De aanhangers van een bepaald cultureel concept zien dat concept als de waarheid. Dat is ook logisch, want waarom zou je anders zo’n concept aanhangen. Het probleem is niet dat de aanhangers van een cultureel concept dat als de waarheid zien, maar dat ze de waarheid verabsoluteren. Het wordt een probleem als een aanhanger van een bepaalde waarheid zich niet realiseert dat die waarheid slechts een beeld van of een visie op de werkelijkheid is.
De werkelijkheid discrimineert niet
De werkelijkheid bevat alles. De werkelijkheid omsluit alles. In de werkelijkheid is alles één geheel. Alle waarheden maken deel uit van de werkelijkheid. Alle leugens maken deel uit van de werkelijkheid. Liefde en haat, onverschilligheid en betrokkenheid, welwillendheid en onwelwillendheid, rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid, oorlog en vrede, begrip en onbegrip, alles dat feitelijk als ding of idee bestaat, zelfs alles wat verzonnen is, dat alles maakt deel uit van de werkelijkheid. De werkelijkheid discrimineert niet. De werkelijkheid maakt geen onderscheid tussen wat acceptabel is en wat niet.
De waarheid discrimineert
De waarheid doet dat wel. Maar het is goed om ons te realiseren dat de waarheid altijd een cultureel concept is en dat het daarom discrimineert, onderscheid maakt tussen wat acceptabel gevonden wordt en wat niet. De werkelijkheid is geen cultureel concept. Behalve als we de werkelijkheid proberen te onderwerpen aan de waarheid.
Flexibele concepten
Ik pleit er niet voor om onze culturele concepten op te geven. Dan zouden we tegen onze natuur ingaan. Het is immers de natuur van de mens om cultuur te scheppen. Waar ik wel voor wil pleiten is dat we ons dienen te realiseren dat wij de scheppers van onze cultuur zijn en dat onze culturele concepten niet in steen gebeiteld zijn.
Welke concepten kies je?
Wij hebben de vrijheid, en dus de verantwoordelijkheid, om over onze culturele concepten na te denken en ons af te vragen wat we in de wereld teweegbrengen door de culturele concepten waar we voor kiezen. Ook dienen we ons te realiseren dat die concepten geen natuurwetten zijn waar we ons aan aan moeten passen. Door middel van culturele concepten voegen wij elementen aan de werkelijkheid toe die invloed hebben op de werkelijkheid waarin we leven.
De effecten
Het is belangrijk dat we ons steeds maar weer afvragen wat die culturele concepten aan effecten hebben op het leven van individuen en van de mensheid als totaal. Als die effecten voor sommige mensen nadelig zijn, terwijl anderen daar onevenredig voordeel van ondervinden, dan zie ik dat als onrechtvaardig en onwenselijk.
Maar ook dat is een cultureel concept.
Ruud Moors’ eerdere wekelijkse bijdragen aan dit magazine vind je hier: