Verhalen
Een van de redenen dat we cultuur hebben is omdat we elkaar verhalen vertellen. Door het vertellen van verhalen geven we ideeën over hoe de wereld in elkaar zit aan elkaar door. Dat betekent niet dat we daardoor ook weten hoe de wereld in elkaar zit, maar alleen dat we onze ideeën daarover met elkaar delen. Hoe de wereld werkelijk in elkaar zit is eigenlijk niet vast te stellen. De werkelijkheid is daarvoor simpelweg te alomvattend.

De werkelijkheid
Doordat we elkaar verhalen vertellen beïnvloeden we de werkelijkheid ook. Elk verhaal dat verteld wordt, wordt als verhaal toegevoegd aan de werkelijkheid. Het doet er daarbij niet toe of dat verhaal op werkelijke gebeurtenissen is gebaseerd of volledig uit de duim is gezogen. Verhalen maken altijd deel uit van onze werkelijkheid, omdat alles wat bestaat deel uitmaakt van onze werkelijkheid.

Sint Nicolaas
Sint Nicolaas schijnt ooit echt bestaan te hebben. Hij stierf in het jaar 340 in Myra te Lycië, in wat tegenwoordig Turkije is. Over zijn leven is feitelijk maar weinig bekend en de verhalen over deze heilige werden pas een aantal eeuwen later opgetekend. Die verhalen zijn nauwelijks gebaseerd op historische bronnen, maar waarschijnlijk voor het grootste deel verzonnen.

Katholieke heilige
Dat Sint Nicolaas in Nederland wordt gevierd is bijzonder omdat het om een katholieke heilige gaat en protestanten niets van heiligen moeten hebben. Behalve van Sint Nicolaas. Als geprobeerd wordt om, tijdens de reformatie, het feest van Sint Nicolaas te verbieden komen mensen in verschillende steden in opstand. Het feest is hen te lief. Vanaf 1800 wordt het feest dan ook officieel toegestaan. Ruim vijftig jaar later krijgt Sint Nicolaas hulp van Zwarte Pieten. Die zijn verzonnen door een schoolmeester die een boekje over Sint Nicolaas schreef.

Santa Claus
In Engeland werd Sint Nicolaas Santa Claus genoemd en werd zijn feest naar kerstmis verplaatst. Santa Claus heeft nooit zwarte knechten gehad, hoewel hij in Amerika wel voorzien werd van kleine groen geklede hulpjes die op de Noordpool zouden leven, waar Santa Claus de rest van het jaar zou vertoeven.

Spanje, Noordpool of Turkije?
In Nederland bleek de goedheilig man overigens uit Spanje te komen. Vandaar wellicht het idee om hem te laten bijstaan door ‘Moren’. Hoewel de historische Sint Nicolaas volgens de overleveringen uit een gebied dat nu in Turkije ligt, zou komen, blijkt Santa Claus op de Noordpool te wonen, terwijl Sint Nicolaas in Spanje woont. Althans volgens de verhalen die we elkaar vertellen.

De verhalen
Sinterklaas bestaat. Sinterklaas bestaat omdat het verhaal over Sinterklaas bestaat. Sinterklaas bestaat zoals Dik Trom bestaat, of Pietje Bell, of Droogstoppel of Swiebertje of Pipo de Clown. Al die figuren zijn deel geworden van de werkelijkheid door de verhalen die over hen verteld worden. Het is de vraag of ze minder een deel van de werkelijkheid zijn dan Napoleon, Karel de Grote of Nero. Ook die historische figuren bestaan alleen maar door de verhalen die over hen verteld worden. En ook die verhalen vertellen nooit precies wat er gebeurd is of wie die personen echt waren.

Richards
Ik heb ooit een historicus horen vertellen over Richard de Derde (de beroemde koning met een bochel die nogal negatief wordt afgeschilderd door Shakespeare) en Richard Leeuwenhart (die nogal positief wordt afgeschilderd in onder andere de verhalen over Robin Hood). Volgens die historicus hadden beiden Richards een onterechte reputatie.

Demotie en promotie
Richard de Derde bleek feitelijk best een redelijke koning, voor zoverre koningen redelijk kunnen zijn, die na zijn dood door zijn vijanden zwarter was gemaakt dan hij feitelijk verdiende. Richard Leeuwenhart deugde in de ogen van die historicus absoluut niet. Hij was weliswaar koning van Engeland, maar liet zich er nooit zien. Hij gebruikte de Engelse bevolking door ze belastingen te laten betalen voor zijn grootste hobby: oorlogvoeren. De kruistochten die hij voerde waren niet veel anders dan rooftochten. Als koning was hij waardeloos en kostte hij Engeland alleen maar geld. Maar de kerk had helden nodig, dus werd hij, na zijn dood als een devoot vorst gepromoot. Met succes.

Leugens
Verhalen stellen ons in staat om de werkelijkheid bij elkaar te liegen. En die leugenachtige verhalen bepalen dan vervolgens hoe we naar de werkelijkheid kijken. Ze worden er als het ware onderdeel van.

Leugens worden werkelijkheid
Geen enkel verhaal beschrijft de werkelijkheid precies zoals de werkelijkheid is. Dat kan ook niet. Want elk verhaal dat verteld wordt, wordt weer deel van de werkelijkheid, zelfs als dat verhaal een bewust leugenachtig verhaal is. Ook de leugens die we elkaar vertellen maken deel uit van de werkelijkheid.

Wenselijke werkelijkheid
Want dat is wat cultuur is: de werkelijkheid die we maken door verhalen te vertellen over de werkelijkheid zoals wij die wensen te zien. Op die manier beïnvloeden we de werkelijkheid door onze verhalen erover.

Verbanden
Door verhalen hebben we een idee van geschiedenis. Maar verhalen vertellen niet wat er gebeurd is. Verhalen leggen verbanden. Eerst was er dit en toen kwam er dat en toen deed die persoon zus en daar reageerde een ander weer zo op zodat dat tot gevolg had dat er zich die gebeurtenis voordeed.

Kleine gebeurtenissen, grote gevolgen
Maar dat is niet hoe de werkelijkheid in elkaar zit. In de werkelijkheid vinden er miljarden gebeurtenissen tegelijkertijd plaats die allemaal, op de een of andere manier, invloed op elkaar uitoefenen. De kleinste gebeurtenis kan de grootste gevolgen hebben. De kleinste gebeurtenissen hebben ook de grootste gevolgen gehad.

Stel dat…
Stel dat een overgrootmoeder van Einstein verliefd zou zijn geworden op een andere man dan de man waarmee ze een van Einstein’s grootmoeders verwekt heeft, dan zou Einstein nooit geboren zijn. Dan zou de recente geschiedenis totaal anders zijn verlopen. Stel dat Columbus met zijn schepen in een storm zou zijn vergaan, dan zouden we het continent dat we nu ‘Amerika’ noemen wellicht nog steeds niet ontdekt hebben. Misschien zouden wij dan, honderden jaren later, door de afstammelingen van de Inca’s zijn ontdekt.

Scalperen
Daarbij is het belangrijk wie het verhaal vertelt. Ik ben opgegroeid met het idee dat de oorspronkelijke bewoners van Amerika allemaal wilden waren. Het gegeven dat ze blanken hadden gescalpeerd gaf wel aan hoe primitief en onbeschaafd ze waren. Dat scalperen was echter geen uitvinding van die oorspronkelijke bewoners maar van de blanken die op die manier hun premie voor het doden van een indiaan konden innen. Voor elke scalp kregen ze een vergoeding in geld. Uit wraak kwam het voor dat de oorspronkelijke bewoners de blanken die ze tegenkwamen scalpeerden. Als reactie op het scalperen dat door de blanken was geïntroduceerd.

Alle verhalen zijn gekleurd
De overwinnaars bepalen de geschiedenis. Dat wil niet zeggen dat degenen die overwonnen zijn, onderling, hun versie van de geschiedenis niet vertellen. Maar geen enkele versie klopt volledig. Alle verhalen zijn gekleurd. De waarheid is niet eenduidig.

Het katholieke beeld
In Maastricht zat ik op katholieke scholen. Daar leerde ik de geschiedenis kennen vanuit de optiek van de katholieken. Dat protestanten in de middeleeuwen onze heiligenbeelden kapot hadden geslagen gaf alleen al aan hoe fout die lui zaten. Dat onze heilige Bonifatius 5 juni van het jaar 754 bij Dokkum was vermoord, was in onze ogen, zelfs na al die eeuwen, nog steeds onvergeeflijk. Door die verhalen leerde ik dat protestanten verderfelijke mensen waren.

Kloof
Natuurlijk leerde ik de verhalen die protestanten over de papen vertelden niet kennen. In de jaren vijftig van de vorige eeuw was er een enorme kloof tussen katholieken en protestanten. Joden, katholieken en protestanten leefden ieder in hun eigen bubbel. Dat veranderde mettertijd. Nog niet zolang geleden werd ons land als een Joods-Christelijke natie getypeerd. Een nieuwe bubbel. En dat verhaal werd tegenover de Islam geplaatst.

Binden en verdelen
Dat is wat verhalen doen: mensen samenbinden en mensen verdelen.

Dieren
Het is maar een geluk dat dieren elkaar geen verhalen vertellen. Dat wil niet zeggen dat dieren geen cultuur kennen, maar de invloed van verhalen op cultuur kennen ze niet.

Geheugen
Wij zijn in staat om, op grond van verhalen, mensen te haten omdat ze afstammen van mensen die onze voorouders in een ver verleden onrecht zouden hebben gedaan. Door onze verhalen hebben we een geheugen dat eeuwen en eeuwen terug kan gaan. Wat we dan vergeten is dat geheugens notoir onbetrouwbaar zijn.

Gekleurde verhalen
En verhalen zijn dat ook niet. Als je grootvader ruzie heeft gehad met de grootvader van je buurvrouw, dan vertelt hij daar altijd gekleurd over. De buurman heeft hem onrecht aangedaan en dat vergeeft hij hem nooit. De grootvader van je buurvrouw herinnert zich die ruzie ook en vertelt daar zijn verhaal over. In zijn verhaal is het jouw grootvader die hem onrecht heeft aangedaan, of hij erkent dat hij je grootvader te pakken heeft genomen, maar dat was om hem iets betaald te zetten dat jouw grootvader hem eerder had aangedaan.

Nieuwe ruzies
Je zult meestal de neiging hebben om je grootvader te geloven en je buurvrouw zal meestal de neiging hebben om haar grootvader te geloven. Dat kan tot gevolg hebben dat je ruzie krijgt met je buurvrouw vanwege de verhalen die jullie grootvaders over elkaar vertellen. En allebei die verhalen kunnen even waar of even onwaar zijn.

Dat is gevaarlijk.

Onrust zaaien
Er is menige oorlog gevoerd vanwege een conflict in een ver verleden dat ineens weer opgerakeld wordt en waardoor mensen die vredig samenleefden plots in twee elkaar bestrijdende groepen verdeeld werden. Vanwege de manier waarop dat verhaal werd verteld. Degenen die dat verhaal vertellen doen dat vaak met de bedoeling om onrust te zaaien. En verdraaien, als hen dat goed uitkomt, de feiten zonder scrupules.

De kracht van verhalen
Verhalen zijn voedsel voor ruzie en oorlog, maar ook de oorzaak van samenwerking. Verhalen kunnen verdeeldheid brengen, maar brengen mensen ook bij elkaar. Door een gedeeld verhaal kan een samenleving als samenleving functioneren en kan die samenleving een gezamenlijk probleem oplossen. Als een verhaal verdeeldheid veroorzaakt, kan dat een samenleving ten gronde richten.

Verhalen en cultuur
Culturele concepten kunnen niet ontstaan en zich succesvol verspreiden zonder verhalen. Zonder verhalen zouden we de cultuur zoals we die hebben nooit hebben kunnen ontwikkelen.

Daarom hou ik van verhalen, maar dat betekent niet dat ik de gevaren ervan niet zie.