God als cultureel concept

Definitie
Als we willen bepalen of god al dan niet bestaat gaat daar iets aan vooraf. Voordat het bestaan van god bevestigd of verworpen kan worden moeten we het wezen van god eerst definiëren. Als we god niet definiëren dan bestaat god niet. Maar zodra we god definiëren dan bestaat god, in ieder geval als cultureel concept.

Aanname
De god uit de bijbel is een aanname die niet bewezen kan worden. Die god wordt weliswaar uitgebreid beschreven, maar daarmee wordt niet aangetoond dat die god ook daadwerkelijk de oorzaak of de schepper van het bestaan is. Dat kun je aannemen en dat kun je ook niet aannemen. Bewijzen kan je het niet. Daarom is de god uit de bijbel een god waarin geloofd moet worden om te kunnen bestaan als cultureel concept.

Het idee god
God is immers een cultureel concept. Het is een idee dat mensen hebben ontwikkeld om culturele redenen. Het idee god bestond niet voordat de mens er was. Simpelweg omdat er toen ook geen menselijke cultuur was waarbinnen god als concept bedacht kon worden. Bij mijn weten geloven dieren, planten, bacteriën, schimmels en virussen niet in god. Ze geloven overigens ook niet dat god niet bestaat. Het hele concept van het al dan niet bestaan van god is hen vreemd.

Een levende god
Als mensen massaal in iets geloven dan wordt datgene waar ze in geloven in zekere zin ook ‘waar’. Als mensen geloven dat de bijbel god’s woord is en dat god de ultieme autoriteit is die altijd kritiekloos gehoorzaamd dient te worden, dan ‘leeft’ die god. Als concept, niet als iets dat buiten de cultuur bestaat. Die god ‘leeft’ dan als cultureel concept.

Prototype
De god die in de bijbel vorm heeft gekregen als cultureel concept, heeft een aantal eigenschappen die duidelijk te maken hebben met de cultuur waarin die god als concept vorm heeft gekregen. In een samenleving die niet patriarchaal is, zou de bijbelse god anders gedefinieerd zijn. Dan zou die god er totaal anders uitzien. De god uit de bijbel is het prototype van de autocratische man. Dat is volgens mij geen toeval.

Veranderingen
Culturele concepten worden verzonnen om de leden van de samenleving een cultureel kader te geven, waardoor een ieder haar of zijn plaats weet. Die culturele concepten kunnen daardoor nogal dwingend zijn, al kunnen ze ook veranderen. Zo’n cultureel concept kan bijvoorbeeld de aanname zijn dat vrouwen ondergeschikt horen te zijn aan mannen. Als zo’n cultureel concept verandert, zoals dat in mijn deel van de wereld, tijdens mijn leven, gebeurd is, dan verandert de hele structuur van de samenleving mee.

Tolerantie
In een samenleving waarin mannen en vrouwen in principe aan elkaar gelijk worden geacht, verandert ook de houding ten opzichte van homoseksualiteit en wordt de tolerantie ten opzichte van mensen die fluïde zijn in hun gender groter. Ook het culturele concept van een mannelijke god wordt discutabeler.

Een rivier
God als cultureel concept is geen vast gegeven. Het wezen van die god fluctueert mee met de culturele veranderingen die plaatsvinden. Cultuur is geen vaststaand iets. Cultuur is als een rivier. Door de tijd stroomt er steeds nieuw water doorheen en worden de oevers op een vanzelfsprekende manier verlegd, zodat waar ooit een rivier was nu land ligt en waar ooit land was nu een rivier stroomt.

Middel
Hoe god ook wordt gedefinieerd, god is en blijft een cultureel concept. Door god te definiëren creëren we god. Degene die de macht weet te verkrijgen over de uiteindelijke definitie van god kan bepalen hoe anderen god dienen te zien. Dan wordt dat culturele concept gebruikt als middel om anderen te onderwerpen.

Splijtzwam
Vandaar dat de god uit de bijbel zo’n splijtzwam is. Allerlei religieuze groeperingen eigenen zich het recht toe om te bepalen wat god is en wat god wil. Daarmee laten ze zien dat god inderdaad een cultureel concept is, want als god voor iedereen helder en duidelijk was dan zouden al die verschillende groeperingen god niet als verschillend zien.

Verschillende culturele concepten
Je zou kunnen zeggen dat al die verschillende religieuze groeperingen zich god toe-eigenen en hun idee over god aan god opleggen. Daardoor ontstaan er elkaar bestrijdende groepen die allemaal claimen de ‘ware’ god aan hun kant te hebben. Feitelijk hebben ze allemaal een verschillend cultureel concept van god.

Kanalen
Omdat cultuur verandert, verandert het culturele concept van god ook mee. Soms stroomt dat culturele concept terug in een oude bedding, en soms wordt er een kanaal gegraven op een plek waar gedacht wordt dat de bedding vroeger lag.

Een god die verdeelt
Een god die de mensen zo verdeelt, is een gevaarlijk cultureel concept. Het zet mensen tegen elkaar op. Het zorgt voor geweld, onderdrukking, verkrachting, al dan niet heilige oorlogen en haat tussen mensen. Alleen daarom al houd ik niet van de bijbelse god. Alleen daarom zal ik me nooit bij een religieuze stroming aansluiten (en me overigens ook niet aan andere ideologieën onderwerpen).

Keuzes
Ik kan er natuurlijk voor kiezen om het cultureel concept van god volledig te verwerpen. Dan plaats ik me tegenover eenieder die dat cultureel concept juist omarmt. Daar kies ik niet voor.

Herdefiniëren
Wat ik me afvraag is of het mogelijk is om god zodanig te herdefiniëren dat god een daadwerkelijk denkbare god wordt, een god waarvan het bestaan niet door geloof maar door weten bepaald wordt. Is ‘god’ zo te herdefiniëren dat zelfs een atheïst niet kan ontkennen dat die god bestaat?

Ik denk dat dat kan.

Het totaal van alles
Een vriend van mijn broer definieerde god als ‘alles dat bestaat, dat allemaal samen, dat noem ik god’. Als je god definieert als het totaal van alles, het totale bestaan, dan kun je niet ontkennen dat god bestaat zonder te ontkennen dat het bestaan bestaat. En als er iets vaststaat dan is het dat het bestaan bestaat. En dat dat bestaan ook altijd bestaan heeft.

Het bestaan
Het kan niet anders of er was al bestaan voordat er bestaan was. Zelfs als god het bestaan geschapen zou hebben, was er al bestaan voordat er bestaan was. Dan zou god namelijk voordat het bestaan bestond bestaan moeten hebben. Dan zou het bestaan niet bestaan hebben zonder dat het bestaan van god er aan vooraf ging.

Het totaal van het bestaan
Maar als het bestaan van god aan het bestaan voorafging, dan bestond god voor het bestaan ontstond al. Alleen was er toen nog niets anders dan god. Dan was er buiten het bestaan van god geen bestaan. Dat betekent dat het bestaan van god samenviel met het totaal van het bestaan.

Geen begin
Als god bestond voor het bestaan ontstond, dan is het de vraag wat god heeft doen ontstaan. Als het antwoord is dat god er altijd al geweest is, dan heeft het bestaan van god geen begin. En als god altijd al bestaan heeft dan betekent dat dat het bestaan zelf geen begin heeft.

Basis
Ik heb het hier niet over de god uit de bijbel. Ik heb het over god als de basis van het bestaan. De schepper of de veroorzaker van het bestaan. Vergeet die god uit de bijbel, maar bedenk los van die bijbelverhalen wat de essentie van god is. God is er altijd geweest en zal er altijd zijn. Er is geen begin en geen einde aan het bestaan van god. God is de oorzaak van alle bestaan zoals wij dat kennen. God is de veroorzaker van dit universum, misschien wel meer dan de schepper er van.

Stel je voor
Stel je het bestaan voor voordat er bestaan was. Stel je voor dat het enige dat er bestond god was. Dat er buiten god geen bestaan was. Dat er letterlijk geen buiten god bestond. Al wat er was, was god. Tot in het oneindige. In god was alles één. En stel dat god de veroorzaker was van het universum waarin wij vertoeven. Waar zou god dat universum dan anders veroorzaakt kunnen hebben dan in zichzelf. Er was namelijk geen buiten god waar god dat universum zou kunnen plaatsen. God was alle bestaan. Buiten god was er geen bestaan.

Een deel van…
Als dat zo is dan is het universum waarin wij vertoeven een deel van god. Dan bevindt het zich in god, niet erbuiten. Er is immers geen buiten god. Als het universum waarin wij vertoeven een deel is van god, door god veroorzaakt in zichzelf, dan is alles wat zich binnen dat universum bevindt ook deel van god. Dat is logisch. Dan is de zon waarom onze aarde draait deel van god, dan is de aarde zelf deel van god en dan is alles wat zich op aarde bevindt deel van god.

Manifestaties
Dan zijn de zon, de maan en de sterren een manifestatie van god. Dan is de aarde een manifestatie van god. Dan is het zand in de woestijn een manifestatie van god. Dan is de brilslang een manifestatie van god. Dan is de lucht een manifestatie van god. Dan zijn jij en ik een manifestatie van god, dan is in god alles één. Dan is ieder levend en dood wezen een manifestatie van god in god. Dan is er helemaal niets dat geen deel van god is en waarin god zich niet gemanifesteerd heeft.

Niets
‘Misschien heeft god het universum wel uit niets geschapen, en het buiten zichzelf geplaatst,’ zou iemand kunnen opperen. Het probleem is dat niets niet bestaat. Behalve als abstract idee. Er is niet zoiets als niets omdat als er zoiets als niets zou zijn, niets iets zou moeten zijn. En dan zou niets datgene zijn waarvan het een ontkenning is. Niets is per definitie niet iets, dus kan er niet zoiets als niets zijn.

Niet
(Niets is van oorsprong een naamvalsvorm van ‘niet’, dat in het Middelnederlands gevormd is van het ontkennende element ‘ne’ (niet) en ‘iet’ of ‘iewet’ (Oudnederlands ‘iewiht’), dat op zijn beurt gevormd is van ‘ie’ (elk) en (Oudnederlands) ‘wiht’, een oude variant van ‘wicht’ (schepsel, ding). (Bron: Ton den Boon ‘Taal’ in Trouw 21 maart 2021) Dat betekent dat ‘iets’ oorspronkelijk ‘elk ding’ of ‘elk schepsel’ betekende. En niets is dan de ontkenning daarvan.)

Vage begrippen
Als we ergens een naam aan geven, denken we ook dat datgene dat we een naam gegeven hebben daardoor vanzelf bestaat. Dat is een misvatting. En in het geval van ‘niets’ zijn we in die misvatting gaan geloven. ‘Iets’ is al een vaag begrip. Het kan letterlijk overal voor staan. Niet alleen voor iets tastbaars maar ook voor een vaag gevoel.

Vaag geloof
‘Ik geloof wel dat er iets is,’ zegt iemand. Vager kun je je geloof niet beschrijven. En als iemand daar tegenin gaat door te zeggen: ‘Ik geloof dat er niets is,’ is dat net zo vaag.

Is het mogelijk dat er niets is?
De vraag is: ‘Is het mogelijk dat er niets is?’ Ik denk dat het antwoord daarop: ‘Nee, dat is niet mogelijk,’ moet zijn. Voor mezelf voelt dat heel logisch, maar ik weet niet of dat voor anderen ook zo is. Dus zal ik proberen duidelijk te maken wat ik bedoel.

Leegte of niets
Er is alleen maar bestaan. Alleen wat bestaat bestaat. Als iets niet bestaat, bestaat het niet. Nergens. Nooit. Er is geen enkele plek waar niets kan bestaan. Er is geen enkele tijd waarin niets kan bestaan. Er is geen niet-bestaan. Waar je ook heen gaat, hoe je ook zoekt, je zult nooit niets tegenkomen. Ook in de ruimte is er niet niets. Er is weliswaar leegte, maar leegte is niet niets. Leegte bestaat. Niets niet.

De essentie
Ik las ooit een essay van Heidegger waarin hij stelde dat de essentie van alle bestaan ‘niets’ was. Als voorbeeld nam hij de ui. Als je die maar lang genoeg pelt houd je niets over, stelde hij. En dat was zijn ‘bewijs’ dat de essentie van de ui ‘niets’ was. Terwijl de ‘essentie’ van de ui nu juist het feit is dat hij uit verschillende lagen schil bestaat. Als je die essentie weghaalt kun je niet stellen dat je hem gevonden hebt. Door de ui te vernietigen, kom je de essentie niet te weten.

Het absolute niets
Heidegger had het zelfs over ‘het absolute niets’, alsof het mogelijk is dat iets nietser dan niets zou kunnen zijn. Zijn ultieme argument om zijn gelijk te halen was dat het om een ervaringsfeit zou gaan. Als je maar diep genoeg nadacht dan zou je het gelijk van Heidegger vanzelf wel inzien, of liever gezegd ‘ervaren’. En als je het niet met hem eens was, dan kwam dat omdat je nog niet zo ver was, omdat je het nog niet ervaren had. Dat is een retorisch trucje om te verbloemen dat zijn argumentatie nogal te wensen overliet. Pure bluf dus.

Leegte
Als Heidegger had gesteld dat de essentie van het bestaan leegte was, was ik daarin wel met hem meegegaan. Leegte bestaat aantoonbaar. Niets niet. Van het kleinste tot het grootste kan gezegd worden dat het voornamelijk uit leegte bestaat en dat het zonder die leegte niet zou kunnen bestaan. Een atoom bestaat voor het grootste deel uit leegte. De ruimte bestaat ook voor het grootste deel uit leegte. Als je alle leegte uit het universum zou halen, dan is dat hele universum niet veel groter dan een knikker.

Leegte en niets
Maar leegte is niet hetzelfde als niets. Het grootste verschil is dat leegte aantoonbaar bestaat en dat het bestaan van niets niet aan te tonen valt. En dat is ook logisch omdat de kern van niets is dat het niet iets is; dat het niet bestaat.

Bestaan
Omdat niets niet bestaat, behalve als ontkenning van het bestaan, kan god het bestaan van het universum niet veroorzaakt hebben uit niets. Dus alle bestaan dat door god is veroorzaakt, is door god veroorzaakt binnen het eigen bestaan van god.
Dus is god het totaal van het bestaan.
Dus is in god alles één.

Het totaal van het bestaan
En omdat het totaal van het bestaan niet ontkend kan worden, kan god, wanneer god als het totaal van het bestaan gedefinieerd wordt, ook niet ontkend worden.

En ook die god is een cultureel concept.