Regels, wetten en taboes

Hoewel regels, wetten en taboes overeenkomsten hebben, zijn er ook duidelijke verschillen. Wetten worden altijd door een instituut opgelegd. Dat betekent dat de beheerders van dat instituut hun macht gebruiken om wetten op te leggen en uit te voeren. Ook regels kunnen op die manier worden opgelegd, maar dat hoeft niet. Regels kunnen ook gezamenlijk afgesproken worden door individuen die een min of meer gelijkwaardige positie ten opzichte van elkaar hebben. Een taboe is een culturele regel die zo dwingend is geworden dat niemand er meer tegenin kan gaan zonder de gemeenschap waar men toe behoort voor het hoofd te stoten.

De groep
Het spreekt vanzelf dat regels, wetten en taboes culturele concepten zijn. Ze zijn niet alleen sterk afhankelijk van de groep waartoe men behoort, maar ook van de situatie waarin die groep of het individu zich bevindt.

Noodweer
Het doden van een medemens is meestal niet toegestaan. Maar het is vrijwel overal zo dat het doden van een medemens legitiem wordt geacht als er sprake is van noodweer. Als iemand je aanvalt met de bedoeling om te doden, mag je, uit zelfverdediging, die aanvaller doden zonder dat je daarvoor gestraft wordt. Dan moet er wel bewezen worden, of in ieder geval sterk aannemelijk gemaakt worden, dat er sprake is van noodweer.

Bedreiging
In sommige staten van de Verenigde Staten van Amerika is het al voldoende om je bedreigd gevoeld te hebben om vrijgesproken te worden van moord of doodslag. In Nederland ligt de lat veel hoger en moet je daadwerkelijk aantonen dat het doden van de vermeende aanvaller de enige manier was om je te beschermen.

Bedreigd voelen
Dat maakt nogal verschil. Of je je al dan niet door iemand bedreigd voelt heeft natuurlijk een sterk subjectieve basis. Zo schoot een Amerikaan iemand neer die bij zijn buurman probeerde in te breken omdat hij bang was dat die persoon een wapen bij zich had kunnen hebben (wat niet zo was). Daarvoor had hij de politie via de telefoon gewaarschuwd die hem op het hart had gedrukt niet naar buiten te gaan om zelf in te grijpen. Toch werd hij vrijgesproken van moord omdat hij zich bedreigd had gevoeld.

Soldaten
Hoewel het doden van mensen bij wet verboden is, worden soldaten daarvan vrijgesteld. Die krijgen juist de opdracht om de soldaten van de tegenpartij zonder pardon neer te schieten. Wie die tegenpartij is en hoe die partij de tegenpartij is geworden, hangt niet van de soldaten af, maar van hun opdrachtgevers. Je zou kunnen zeggen dat die opdrachtgevers de ware moordenaars zijn en hun soldaten slechts de uitvoerders.

De opdrachtgevers
Toch komt het zelden voor dat die opdrachtgevers als moordenaars worden berecht. Ook als die opdrachtgevers verantwoordelijk zijn voor miljoenen doden. Mao is nooit berecht. Stalin is nooit berecht. Alexander de Grote is nooit berecht. Mugabe is nooit berecht. Assad is niet berecht. Pinochet is nooit berecht. Kissinger is nooit berecht, en kreeg zelfs de Nobelprijs voor de vrede. George W. Bush is nooit berecht. En ook Poetin is, tot nu toe, met al zijn moorden weggekomen.

Massamoord
Als je verantwoordelijk bent voor één moord en het is bewezen dat je die gepleegd hebt, dan word je daarvoor gestraft. Als je verantwoordelijk bent voor het doden van duizenden of zelfs miljoenen mensen en het is bewezen dat jij die op je geweten hebt, is de kans zelfs niet denkbeeldig dat je de Nobelprijs voor de vrede in ontvangst mag nemen.

Regels, wetten en taboes werken niet voor iedereen in gelijke mate.

Onrechtvaardige wetten
Elke staat kent wetten. Sommige wetten zijn rechtvaardig, anderen niet. Dat je geen winkeldiefstal mag plegen is een rechtvaardige wet. Dat je volgens de wet de vruchten van de arbeid van anderen mag stelen is dat, in mijn ogen, niet. Dat je niet mag doden is een rechtvaardige wet. Dat je, op het moment dat de dienstplicht weer actief wordt, in de gevangenis kan belanden als je die dienstplicht weigert, is dat, in mijn ogen, niet.

Onderscheid
Wetten moeten aan bepaalde regels voldoen om rechtvaardig te zijn. Zo mogen wetten geen onderscheid maken tussen mensen op grond van verschillen. Rijke mensen mogen niet meer rechten hebben dan arme mensen. Mannen mogen niet meer rechten hebben dan vrouwen en andersom. Christenen mogen niet meer rechten hebben dan Joden, Moslims, Boeddhisten, Hindoes of Seculieren. Als wetten bepaalde groepen bevoordelen ten koste van andere groepen dan zijn die wetten niet rechtvaardig.

De regel van gelijkwaardigheid
Dat geeft meteen ook het verschil aan tussen wetten en regels. Wetten zouden aan de regel van gelijkwaardigheid moeten voldoen, maar doen dat lang niet altijd. Het komt vaak voor dat wetten buitenproportioneel gunstig zijn voor mensen die al bevoorrecht zijn ten koste van mensen met minder voorrechten.

‘De Duivel schijt nou eenmaal altijd op de grootste hoop’.
Die dooddoener heb ik vaak horen gebruiken als ik op de ongelijkheid wees die door bepaalde wetten ontstaan. Zo mag het UWV, wettelijk, kijken wat iemand technisch gezien nog kan verdienen en wordt die persoon volledig arbeidsgeschikt verklaard als hij of zij meer dan 65 procent van het laatstverdiende loon kan verdienen. Die wettelijk goedgekeurde regel zorgt ervoor dat mensen met een hoog inkomen veel sneller volledig worden afgekeurd dan iemand met een laag inkomen.

Ongelijkheid
Stel dat een directeur en een schoonmaakster allebei dezelfde beperkingen krijgen, waardoor ze, volgens de berekeningen van het UWV allebei nog 8 euro per uur kunnen verdienen. Dan wordt de directeur volledig afgekeurd omdat hij 150 euro per uur verdiende. Hij krijgt dan een uitkering gebaseerd op dat inkomen. De schoonmaakster, die 12 euro per uur verdiende, wordt volledig arbeidsgeschikt verklaard en krijgt niets.

Beleid
Als je dat soort regels verzint en in wetten giet, dan zorg je ervoor dat de Duivel op de grootste hoop schijt. Dat is dan beleid. Dat dat niet eerlijk is hoef ik, hoop ik, niet uit te leggen. Veel wetten zijn helaas zo oneerlijk. Dat is niet in overeenstemming met artikel 1 van onze grondwet, maar helaas mogen rechters, In Nederland althans, wetten niet aan de grondwet toetsen.

Regels
Regels hoeven niet vastgelegd te worden. Regels kunnen, net zoals wetten, van bovenaf opgelegd worden, maar dat hoeft niet. Iedere vriendengroep houdt zich aan regels die binnen die vriendengroep gelden. Soms zijn dat regels die door de groep verzonnen zijn, soms zijn dat regels waarvan niemand meer weet hoe ze zijn ontstaan. Als die regels je niet bevallen kun je ze ter discussie stellen of uit de groep stappen, waardoor die regels voor jou niet meer gelden.

Taboes
Taboes zijn regels die onaantastbaar lijken. Taboes zijn regels waarvan de gemeenschap waarbinnen die taboes gelden, zelfs het aanvechten van die taboes als een taboe ziet.

Kat en konijn
Het eten van hondenvlees of het vlees van katten is in veel gemeenschappen taboe (maar lang niet overal, wat weer bewijst dat taboes culturele concepten zijn). Met dat soort taboes wordt wel gespeeld. Zo vertelde mijn vader dat hij, samen met vrienden, ooit een kat had gestoofd op de manier waarop dat met een konijn gebeurde, en die kat hadden voorgezet aan een vriend die beweerd had een konijn in één keer op te kunnen. Nadat hij die kat had opgepeuzeld vertelden zijn vrienden hem dat het ‘konijn’ dat hij net met smaak op had zitten peuzelen eigenlijk een kat was. ‘Toch heeft het me gesmaakt,’ reageerde die vriend laconiek.

Eettaboes
Of hij ook zo gereageerd zou hebben als ze hem een hond hadden voorgezet is maar de vraag. Dat taboe is groter dan het eten van een kat. Hindoes eten geen koeien, Joden en Moslims eten geen varkens en Christenen eten geen honden. Allemaal eettaboes. Allemaal verzonnen taboes.

Het eten van mensen
Dat geldt zelfs voor het eten van mensen. Ook dat is een taboe dat niet overal en altijd gegolden heeft. Wat doe je met zo’n taboe als je een vliegtuigongeluk krijgt en in een onherbergzaam gebied terechtkomt waar niets te eten is, maar waar wel een paar lijken in de sneeuw liggen van medepassagiers die bij het ongeluk omgekomen zijn?

De hongerdood of…
Houd je je dan aan het taboe dat je geen mensenvlees mag eten? Ook als dat betekent dat de paar mensen die het ongeluk wel hebben overleefd de hongerdood sterven? Of stap je dan uiteindelijk over je walging heen en eet je het enige voedsel dat in de verre omtrek te vinden is: mensenvlees.

Walging
Mensenvlees schijnt een beetje te smaken als varkensvlees. De mensen die je opeet zijn al dood. Je hoeft ze niet te vermoorden. Dat is niet de keus. De keus is of je mensenvlees eet of van de honger omkomt. Mijn verstand zegt me dat ik dan voor mensenvlees zou moeten kiezen. Maar het taboe waarmee ik ben grootgebracht geeft me een gevoel van walging als ik daar alleen maar aan denk. Dat is geen rationele walging. Als ik als kannibaal was grootgebracht had ik die walging niet gehad. Zelfs walging is cultureel bepaald.

Regels, wetten en taboes
Zonder regels kan geen enkele samenleving goed functioneren. Sommige regels zijn zo belangrijk dat ze misschien wel een taboe zouden moeten worden. Wetten daarentegen zijn alleen juist als ze voor iedereen gelijk zijn. Wetten die bedoeld zijn om de machtelozen te onderwerpen aan de mensen met macht, zouden taboe moeten zijn.

Kritiek strafbaar maken
Door middel van wetten kunnen machthebbers proberen kritiek op de macht taboe te maken. Dan wordt het strafbaar om kritiek op de leider te hebben of kritiek op het beleid. Dan kan het zelfs strafbaar zijn om met een leeg vel papier op een plein te gaan staan of om bepaalde woorden te gebruiken om een bepaalde situatie te beschrijven. Door middel van wetten kan elke waarheid worden verboden die de leugens van de machthebbers weerspreekt.

Als wetten niet aan de juiste regels voldoen, dan zijn ze de vijand van het recht.

De overheid is er voor het volk
De koning is er voor het volk. Het volk is er niet voor de koning. Dat is een basisaanname waarop de Republiek der Nederlanden werd gesticht. De overheid is er voor het volk. Het volk is er niet voor de overheid. Dat is de moderne vertaling er van.

Bescherming
Het is de taak van de overheid om de zwakken te beschermen tegen de sterken, om de dommen te beschermen tegen de sluwen en slimmen, om de armen te beschermen tegen de rijken. Pas als  het bestaansrecht van de zwakste, domste en armste persoon gewaarborgd wordt, kan de overheid zeggen dat ze haar taken naar behoren heeft vervuld. Dat zijn de regels waaraan elke overheid, mijns inziens, dient te voldoen.

Maar ook dat is een cultureel concept.