Culturele verschillen

De eerste keer dat ik de verjaardag van mijn echtgenote meemaakte werd ik door haar familie gefeliciteerd met haar verjaardag. Ik had nog nooit eerder meegemaakt dat ik met de verjaardag van iemand anders werd gefeliciteerd. Voor de grap reageerde ik met ‘Jij ook gefeliciteerd met de verjaardag van Krista’, maar tot mijn verbazing werd daar niet verbaasd op gereageerd. ‘Dank je wel’, was de reactie. Alsof iedereen ook niet anders verwacht had.

Feliciteren
Eerst dacht ik nog dat het een eigenaardigheid was van de familie waar ik, door een relatie met Krista te krijgen, bij was gaan horen. Blijkbaar was het in die familie gewoonte om iedereen die verwant was aan de jarige met die jarige te feliciteren. Later kwam ik er achter dat die gewoonte streekgebonden is. In het zuiden van Nederland wordt, net als in België, alleen de jarige zelf met zijn of haar verjaardag gefeliciteerd, maar noordelijker verandert die gewoonte in het feliciteren van de hele familie en aanverwanten. Waar de grens precies ligt waar de ene gewoonte in de andere overgaat is me niet helemaal duidelijk.

Naamdagen
Dat verjaardagen gevierd worden is ook niet altijd overal de gewoonte (of de gewoonte geweest). In het katholieke zuiden was het vroeger de gewoonte om de naamdag te vieren, maar de verjaardag niet. Dat had te maken met het gegeven dat iedere katholiek wel naar de een of andere heilige was vernoemd en elke heilige zijn eigen naamdag had. Dus vierde je je naam op de naamdag van de heilige naar wie je vernoemd was.

Verjaardagen
In sommige landen weten mensen nog niet eens wanneer ze precies geboren zijn en worden verjaardagen, alleen daarom al, niet gevierd. In ieder geval is het vieren van verjaardagen niet overal een gewoonte en zeker niet overal eenzelfde gewoonte.

Een ezel
Dat je cadeautjes krijgt op je verjaardag spreekt dus ook niet vanzelf. Hoewel het redelijk normaal is om dat wel te doen als verjaardagen gevierd worden. Alleen Sinterklaas krijgt geen cadeautjes op zijn verjaardag, maar deelt dan juist cadeautjes uit. Overigens blijkt Sinterklaas niet overal op dezelfde dag jarig te zijn. In België valt het feest van Sint Niklaas op een andere dag. In België rijdt de Sint niet op een schimmel, maar, zoals ik dankzij de stripverhalen van Nero weet, op een ezel. Of de Sint in België nog steeds een zwarte knecht heeft, weet ik eigenlijk niet.

Noordpool
In de Verenigde Staten van Amerika vieren ze Santa Claus met kerstmis. Dan deelt die versie van Sinterklaas cadeautjes uit. Hoewel onze Sinterklaas uit Spanje komt, woont Santa Claus op de Noordpool, waar hij een heel leger van elfen heeft die voor hem werken. De Sinterklaas die Nederland bezoekt doet dat met een stoomboot. Santa Claus vliegt door de lucht in een arrenslee getrokken door rendieren, waarvan Rudolf de bekendste is.

Mira
De heilige Sint Nicolaas die model heeft gestaan voor alle versies van Sinterklaas en Santa Claus woonde in Mira, in wat tegenwoordig Turkije is. Waarom  Nederlanders hem uit Spanje laten komen en Amerikanen hem zelfs op de Noordpool plaatsen, is een raadsel.

De sint-evolutie
Overigens zien Sinterklaas en Santa Claus er niet precies hetzelfde uit. Hoewel ze op dezelfde heilige gebaseerd zijn, zijn het twee verschillende personages geworden.

Geschiedenis
In 1427 mochten de armen op 5 december hun schoenen in de Sint Nicolaaskerk zetten waar de rijken geld in stopten. Dat geld werd verzameld en de dag daarna onder de armen verdeeld. Tot halverwege de negentiende eeuw was de Sint onzichtbaar. Pas rond 1850 trad de Sint in het openbaar op in bisschopskleren. Zwarte Piet speelde in de verhalen over Sinterklaas geen enkele rol totdat een onderwijzer rond 1850 een zwarte knecht voor de Sint verzon.

Gedichten en de schoorsteen
Na de tweede wereldoorlog werd pakjesavond op 5 december steeds groter gevierd en werden de cadeautjes die volwassenen en oudere kinderen elkaar gaven van gedichten voorzien. Kleine kinderen vonden hun cadeautjes bij de kachel, Die werden, vertelden de volwassenen, door de schoorsteen bezorgd.

Het ontstaan van Santa
Santa Claus werd in 1809 al beschreven door Washington Irving. Waarschijnlijk is Santa Claus een mengeling van de Britse Father Christmas en de Nederlandse Sint Nicolaas. In het anonieme gedicht ‘A Visit From St. Nicholas’ uit 1823 wordt Santa Claus beschreven met rendieren en een slee. De illustrator Thomas Nast, die leefde van 1804 tot 1902, tekende de eerste afbeelding van Santa Claus, zoals wij die nu nog kennen, in het blad Harper’s Weekly.

Vierhonderd jaar zonder knecht
Zelfs als culturele concepten dezelfde bron hebben, zullen ze, afhankelijk van allerlei toevalligheden, verschillende vormen krijgen. Ook door de jaren heen veranderen de concepten. Mensen die erg aan traditie hechten, realiseren zich vaak niet dat de traditie waaraan ze hechten vaak helemaal niet zo oud is. In de traditie van Sinterklaas is Zwarte Piet een redelijk recente uitvinding. Het eerste Sint Nicolaasfeest dat ik kon vinden vond in 1423 plaats. Pas rond 1850 verzon iemand er een Zwarte knecht bij. Dat betekent dat de Sint de vierhonderd jaar daarvoor helemaal geen Zwarte knecht had.

Helpers
Geen enkel probleem dus om die knecht weer af te schaffen of andere kleuren te geven. Groen bijvoorbeeld. Dat sluit mooi aan bij de helpers van Santa Claus, die immers ook gewoon een variant is op Sinterklaas.

De bron
Tradities zijn immers allemaal culturele concepten. Ze zijn allemaal ooit verzonnen. Bedacht. En waarom zou je perse vast willen houden aan iets dat gewoon bedacht is. Omdat het oud is? Maar hoe oud een cultureel concept ook is, het is vrijwel altijd een variatie op een concept dat nog ouder is. En als je perse vast wil houden aan tradities, moet je dan niet terug naar de bron? En waar ligt die bron dan precies?

Kerst
We vieren kerstmis als het feest van de geboorte van Christus. Dat feest werd al gevierd voordat Christus geboren werd. De katholieke kerk beschouwde het feest dat rond kerstmis gevierd werd als een heidens feest, maar omdat mensen nogal vasthouden aan tradities was het niet te doen om dat feest af te schaffen. Dus werd het aangepast. Christus is helemaal niet op 25 december geboren. En die kerstboom met lichtjes is een residu van het oorspronkelijke feest.

Een kerstboom
Er zullen vast mensen zijn geweest die het schandalig vonden dat dat prachtige heidense feest werd aangetast, waardoor de traditie tekort werd gedaan. Maar zo werd een nieuwe traditie geboren. Het grappige is dat ook mensen die niet meer in Christus geloven vaak nog wel met kerstmis een kerstboom neerzetten. Puur omdat het traditie is.

Fantasie
Culturele verschillen ontstaan omdat tradities steeds opnieuw worden aangepast of vervangen. Dat kan ook niet anders. Culturele concepten liggen niet vast. Dat komt omdat culturele concepten aan onze fantasie zijn ontsproten en ook door onze fantasie worden veranderd.

Een gewoonte
Toch zal ik er nooit helemaal aan wennen dat ik gefeliciteerd wordt met de verjaardag van mijn echtgenote of kind. Dat voelt vreemd. Ik ben van oorsprong gewend dat de jarige gefeliciteerd wordt en niemand anders. Iedere keer dat ik gefeliciteerd wordt met mijn echtgenote of kind, vraag ik me af waarom ik gefeliciteerd word. Wat heeft hun verjaardag met mij te maken? Ik ben toch niet jarig. Niet dat ik er dan iets van zeg. Ik realiseer me dat een gewoonte ook maar gewoon een gewoonte is. En dat de mensen die mij met de verjaardag van een familielid feliciteren dat doen omdat dat voor hen normaal is.

Gefeliciteerd!
Maar vreemd is het wel, dat je in een land kan wonen waar in het zuidelijke deel een andere verjaardagsfelicitatiecultuur heerst dan in het noordelijke deel. En dat zo’n klein verschil in cultuur al vervreemdend werkt.

Handelingsrepertoire
Culturele verschillen zijn er niet alleen regionaal, maar worden ook bepaald door de verschillende klassen waarin we leven, de verschillende groepen waar we deel van zijn. En soms zijn er verschillen waar je nauwelijks de vinger op kunt leggen. Dan voel je dat er een cultureel verschil is, maar wat dat verschil precies is, is niet altijd even duidelijk. Dat merk je als je als arbeiderskind gaat studeren bijvoorbeeld. Dan zijn er gewoontes die voor alle anderen normaal zijn, maar voor jou niet. Die moet je je dan eigen zien te maken. Maar dat lukt nooit helemaal, al was het maar omdat je je bewust moet zien te worden van die gewoontes, terwijl die voor de mensen om je heen onbewust deel van hun handelingsrepertoire zijn.

Bewust feliciteren
Doordat je je bewust maakt van die gewoontes, worden ze nooit een normaal deel van je handelen. Je moet erover nadenken. Het blijven vreemde gewoontes, ook als je ermee om kan gaan. Zoals het vreemd blijft om mijn zwager, schoonzus, echtgenote en schoonvader te feliciteren met de verjaardag van mijn schoonmoeder. Ik weet dat het daar zo hoort, maar het went nooit echt. En dan moet ik ook nog oppassen dat ik dat in mijn eigen familie niet doe, want dan vragen ze zich echt af of ik gek geworden ben.

Aanpassen
Als je aan iemand vraagt om zich aan jouw culturele concepten aan te passen en je bent niet bereid om je aan diens culturele concepten aan te passen, dan betekent dit dat je een ander aan jouw culturele concepten wilt onderwerpen. Dat hoort niet, vind ik.

Accepteren
Ik ben bereid me aan de culturele concepten van mensen aan te passen als die mensen bereid zijn  zich aan de mijne aan te passen. Dat wil vooral zeggen dat ik vind dat we op zijn minst tolerant dienen te zijn ten opzichte van elkaars culturele concepten. Maar liever nog dat we elkaar in die culturele verscheidenheid accepteren.

Toetsen
Een Christen hoeft zich niet aan mijn culturele concepten aan te passen als ik het andersom ook niet hoef te doen. Die culturele verschillen zijn niet zo belangrijk. Als je accepteert dat ik mijn culturele concepten heb, accepteer ik dat van jou ook. Ik vind het juist boeiend dat mensen er andere culturele concepten op na houden dan ik. Dan kan ik de mijne daaraan toetsen, om op die manier mijn culturele concepten te verfijnen en te veranderen.

Dystopie
Ik kan me geen grotere dystopie voorstellen dan een samenleving waarin iedereen er precies dezelfde culturele concepten op nahoudt dan ik. Aan wie zou ik me dan kunnen toetsen?

Andersdenkenden
Als er nooit andersdenkenden geweest waren dan hadden we nooit culturele concepten gehad. Dan hadden we ons nooit kunnen ontwikkelen, nooit van elkaar kunnen leren, onze fantasie nooit kunnen gebruiken, geen verhalen kunnen vertellen, geen muziek kunnen maken, geen beelden kunnen gieten, geen huizen kunnen bouwen, geen wegen kunnen aanleggen, geen religies of ideologieën kunnen hebben. Dan hadden we niet na kunnen denken.

Anders
Want als er iets de mens kenmerkt is het dat iedere mens anders denkt dan ieder ander mens. Ook al is het maar in details. Er zijn geen twee mensen die precies hetzelfde denken. Zelfs de grootste conformist denkt nooit precies hetzelfde als degene aan wie hij of zij zich conformeert.

Culturele verschillen
Daarom zijn er culturele verschillen. Daarom verschillen culturele concepten van persoon tot persoon, van gebied tot gebied, van peergroep tot peergroep, van land tot land, van religie tot religie. Daarom is er niemand die alle wijsheid in pacht heeft. Daarom is er niemand die geen enkele wijsheid in pacht heeft.

Mooi toch?