Herdenken
Elk jaar wordt de tweede wereldoorlog weer herdacht. Dat wordt belangrijk gevonden opdat we niet vergeten zodat we kunnen voorkomen dat we, collectief, dezelfde fouten die we ooit gemaakt hebben weer opnieuw zullen maken. Ik geloof daar niet in. Dat betekent niet dat ik geschiedenis niet belangrijk vind, maar ik geloof er niets van dat weet hebben van geschiedenis ons kan behoeden voor het maken van steeds maar weer dezelfde soort fouten. Als we werkelijk van de geschiedenis zouden leren zouden we allang geen oorlogen meer hebben. En als de geschiedenis ons iets leert dan is het wel dat dezelfde fouten keer op keer op een iets andere wijze worden gemaakt.

Vergeten
Kennis van geschiedenis kan ook een aanleiding zijn tot nieuwe gewelddadigheden. Dan is de herinnering aan een vroegere overwinning of vernedering aanleiding tot nieuwe ongeregeldheden. In zo’n geval zou het beter zijn als mensen hun geschiedenis volledig uit hun geheugen zouden bannen.

Rampzalig
Is het herdenken van de tweede wereldoorlog niet iets totaal anders? Misschien. Per slot van rekening is vrijwel iedereen het er over eens dat die historische gebeurtenis voor alle partijen rampzalig was. Misschien is dat ook wel juist het probleem. Er is vrijwel niemand die zegt dat het juist een goed idee van de nazi’s was om miljoenen joden, zigeuners, zwakzinnigen en anderen die volgens de nazi’s geen bestaansrecht hadden, koelbloedig te vermoorden. Daarom wordt door mensen met nazi-sympathieën de omvang van de Holocaust vaak ontkend of op zijn minst gebagatelliseerd.

Onvergelijkbaar
Het idee bestaat dat dat soort extreme gebeurtenissen ook unieke en eenmalige gebeurtenissen zijn. Onvergelijkbaar met de wereld waarin we nu leven. Dat betekent dat je, als je huidige gebeurtenissen of politieke visies bekritiseert, je dat nauwelijks tot niet kan doen door die gebeurtenissen of politieke visies te vergelijken met de gebeurtenissen en politieke visies in Europa zoals die zich hebben afgespeeld tussen 1930 en 1945.

Overeenkomsten
Als er al overeenkomsten lijken te zijn, dan mag je die nauwelijks benoemen. Moslims als een probleemgroep zien omdat ze de verkeerde godsdienst hebben mag niet vergeleken worden met het anti-semitisme van de nazi’s. De apartheidswetten van Israël durven vergelijken met de apartheidswetten van nazi-Duitsland wordt als een vorm van antisemitisme gezien. Maar als je de gebeurtenissen nu niet mag vergelijken met de gebeurtenissen toen, hoe kan je dan leren van de geschiedenis?

Gekleurde geschiedenis
Is het dan misschien beter om de geschiedenis maar te vergeten? Gewoon niets meer herdenken, omdat dat feitelijk toch geen zin heeft? Ook dat is kort door de bocht. Als je niets van de geschiedenis weet, dan kun je ook geen goed idee vormen van de situatie waarin het heden zich bevindt. Het probleem van geschiedenis is niet dat er niets van te leren valt, maar dat de geschiedenis zoals we die leren altijd gekleurd is. De overwinnaars schrijven de geschiedenis. Dat de overwinnaars zichzelf als de ‘goeden’ en de overwonnenen als de ‘slechten’ zullen beschrijven, ligt voor de hand. Dat betekent dat de geschiedenis die we leren niet het objectief beschrijven van de gebeurde werkelijkheid is, maar het eenzijdige verhaal van degene die die geschiedenis vertelt.

Scalperen
Dat dat tot falsificaties leidt blijkt wel uit het feit dat in veel westerns en strips de indianen als wrede wilden werden geschetst met als beeldend voorbeeld het scalperen, waaruit bleek hoe onbeschaafd die indianen wel niet waren. Dat het scalperen een uitvinding van blanken was, werd voor het gemak maar verzwegen. Voor het inleveren van een indianenscalp kreeg degene die die indiaan gedood had een premie. Scalperen was het gevolg van de keuze om indianen uit te roeien. Dat sommige indianen als wraak overgingen tot het scalperen van blanken was daar het gevolg van. In de beeldvorming van de geschiedenis werd het scalperen dat door indianen gedaan werd onthouden, maar dat de blanken er mee waren begonnen, voor het gemak maar vergeten. Per slot van rekening zijn het de overwinnaars die de geschiedenis schrijven.

Propaganda
Het gevaar van geschiedenis is dat alle geschiedenis ook propaganda is.

Alle kanten
Dat betekent niet dat er van geschiedenis niets te leren valt. Dat betekent wel dat als je de geschiedenis eenzijdig bekijkt de kans groot is dat je er een tunnelvisie door krijgt. Als je echt van de geschiedenis wilt leren zul je je open moeten stellen voor alle kanten van het verhaal. Dan zul je niet alleen naar de overwinnaar moeten luisteren, en ook niet alleen naar de verliezer (die immers zijn eigen versie van de geschiedenis heeft), maar naar zowel de overwinnaar als de verliezer en als dat mogelijk is, elke andere partij die die geschiedenis heeft meegemaakt.

Trots
Trots zijn op het land waar je toevallig geboren bent, zorgt er sowieso voor dat je in een valkuil trapt. Trots zijn op je familie, je huidskleur, de klasse waar je toe behoort, allemaal valkuilen. Als je naar de geschiedenis kijkt vanuit alle standpunten die je tegenkomt, dan zie je dat geen enkele geschiedenis een bron van trots is. Onze beschaving is een opeenvolging van onderwerpingen. Daarom bestaat de geschiedenis zoals wij die kennen vrijwel uitsluitend uit verhalen die over onderwerpen en onderworpen worden gaan.

Gouden eeuw
Onze Gouden Eeuw noemen we zo omdat we toen succesvol waren in het onderwerpen van andere volkeren. We eigenden ons hun rijkdom en arbeidskracht toe. Hun belangen, behoeftes en gevoelens maakten we volledig ondergeschikt aan die van ons. Dat is niet iets om trots op te zijn, vind ik. Dat is eerder iets om je voor te schamen.

Onderwerping
Je zou denken dat we ons, nadat we zelf een aantal jaren op die manier onderworpen waren aan een buitenlandse bezettingsmacht, zouden kunnen inleven in die volkeren die wij al eeuwen onder de knoet hielden, maar toch accepteerden we niet dat Indonesiërs zich van ons juk wilden bevrijden en vochten we om hen onderworpen te houden.

Leerproces
Als we zelfs vlak na de tweede wereldoorlog niets hadden geleerd van het ondergaan van die bezetting, waarom denken we dan dat we dat nu, ruim zeventig jaar later, wel zouden kunnen?

Pacifisme
Van Duitsland en Japan werd, tot ver in de jaren zeventig, beweerd dat ze niet wezenlijk geleerd zouden hebben van de tweede wereldoorlog. Dat ze nog steeds in een ontkenningsfase zouden zitten. Toch leerden mijn broer en ik het pacifistische gedachtegoed kennen door een Japanse serie, over een militaire dienstweigeraar in de tweede wereldoorlog, die op een Duitse televisiezender werd uitgezonden. Die dienstweigeraar was de held van het verhaal, terwijl een hoge beroepsmilitair met sadistische trekken, duidelijk als slechterik werd afgeschilderd.

Beperkt oogpunt
Verhalen zijn belangrijk. Geschiedenisverhalen ook. Maar of en wat je er van leert is niet altijd even duidelijk. Je leert pas van de geschiedenis als je hetzelfde verhaal vanuit verschillende standpunten bekijkt, het liefst vanuit alle standpunten die er maar in te nemen zijn. Hoewel ik op de katholieke scholen waar ik zat, de geschiedenis van het christendom met de paplepel kreeg ingegoten, gebeurde dat exclusief vanuit het katholieke oogpunt. Pas veel later bekeek ik diezelfde geschiedenis vanuit protestants oogpunt. Dat relativeerde die geschiedenis nogal. Pas toen ik over de oorsprong van het christendom ging lezen, met name over de gnostische christenen, realiseerde ik me hoe beperkt en gekleurd de geschiedenis was geweest die ik op school geleerd had. Feitelijk leerde ik de geschiedenis van het christendom pas goed kennen nadat ik van het katholieke geloof was afgevallen. Daardoor kreeg ik oog voor alle aspecten van die geschiedenis en werd ik daar ook pas nieuwsgierig naar.

Verschillende standpunten
Simpelweg een oorlog herdenken in de hoop dat dat er voor kan zorgen dat zoiets nooit meer zal gebeuren, werkt niet volgens mij. Pas als je afstand neemt van de groep waar je toe behoort en de geschiedenis van verschillende standpunten bekijkt, kun je van de geschiedenis leren.