Emoties
De belevingswereld van mensen wordt veel meer door cultuur bepaald dan de meeste mensen zich realiseren. We nemen vaak aan dat emoties overal en altijd hetzelfde zijn, maar dat blijkt, bij nadere bestudering, niet het geval te zijn. Het voelt misschien wel alsof je emoties vast in je verankerd zijn, maar dat is een illusie. Je wordt niet geboren met emotie-circuits die in je brein zijn ingebakken.

Basisgevoelens
Er is een verschil tussen gevoelens en emoties. Het idee dat er een aantal basis-gevoelens zijn die wereldwijd door iedereen worden gedeeld is ruim 2000 jaar oud. Geluk, angst, verdriet, afschuw, woede en verwondering zouden, volgens dat idee, de bouwstenen zijn van ons emotionele leven. Maar waarschijnlijk zijn die basis-gevoelens nog basaler. Ik denk dat we bij onze geboorte maar twee basis-gevoelens kennen; we voelen ons comfortabel of oncomfortabel. Op die twee basis-gevoelens worden onze emoties gebouwd. Wat comfortabel is en wat oncomfortabel is, wordt in eerste instantie door de fysieke gesteldheid bepaald. Als een baby honger of dorst heeft voelt ze zich oncomfortabel. Hetzelfde als er in de hiel wordt geprikt of als het kind het koud heeft, of darmkrampjes ervaart. Als die honger of dorst worden gestild, de baby zacht heen en weer wordt gewiegd, een boertje laat, in een warm bad wordt gestopt, wordt dat als comfortabel ervaren.

Vermijden van oncomfortabel
Het verlangen naar comfortabele gevoelens zorgt er voor dat we zoeken naar een herhaling van datgene dat ons die comfortabele gevoelens bezorgt. Omdat comfortabele gevoelens op allerlei verschillende manieren ontstaan, ontstaan er ook verschillende verlangens. Oncomfortabele gevoelens zullen we zoveel mogelijk proberen te vermijden. We zullen er zoveel mogelijk voor waken om datgene te herhalen dat ons die oncomfortabele gevoelens geeft. Omdat ook oncomfortabele gevoelens op allerlei manieren ontstaan, ontstaan er ook verschillende manieren om die oncomfortabele gevoelens te vermijden.

Het ontstaan van emoties
Emoties ontstaan doordat we proberen te voorspellen wat ons comfortabele gevoelens zal geven en wat ons oncomfortabel zal doen voelen. Als ik de keuken binnen kom waar een pan soep op het vuur staat en ik ruik die soep, dan ga ik watertanden en begint mijn maag te knorren. Omdat ik verwacht dat ik me comfortabel zal voelen als ik van die soep eet, benoem ik die emotie als ‘trek’. Als ik vervolgens van die soep eet, voel ik me ook comfortabeler. De emotie die ik dan heb is tevredenheid. Maar ook door niet van die soep te eten kan ik een positieve emotie ondergaan. Dan kan ik me goed voelen omdat ik de drang om die soep te eten heb weerstaan. Dat ik die drang heb weerstaan kan veroorzaakt worden doordat ik blij ben met mijn vermogen om me te beheersen (omdat ik besloten heb aan de lijn te doen).

Bepalen van emoties
Zo maak je als het ware je eigen emoties. Je kunt als je trek hebt daar aan toe geven en je daar goed of juist slecht door voelen. Je kunt er ook niet aan toe (kunnen) geven en je daar goed of slecht door voelen. De betekenis van emoties hangt van de context af. Voor een deel bepaal je die betekenis zelf en voor een deel wordt dat door je omgeving bepaald en door de tijd waarin je leeft.

Onbestemd ontevreden
Zo ontstond het begrip ‘verveling’ pas in de Victoriaanse tijd, in reactie op nieuwe ideeën over vrije tijd en zelfontwikkeling. Als emoties niet benoemd worden, bestaan ze in zekere zin ook niet. De Russen kennen een emotie die ze ‘toska’ noemen. Wij hebben daar geen woord voor. De emotie die in Rusland ‘toska’ wordt genoemd  beschrijft een gevoel van ontevredenheid zonder dat er iets aangeduid kan worden waar men ontevreden over is. Schijnbaar voelen Russen die emotie met enige regelmaat, en is die emotie zo herkenbaar dat ze er een aparte benaming voor hebben verzonnen.

Heimwee
Rond het einde van de 17e eeuw werd er een nieuwe ziekte ontdekt. Soms werd iemand, die ver van huis was, ernstig ziek. Een jongeman in Basel in Zwitserland werd zo ernstig ziek, mismoedig, koortsig, met hartkloppingen en zweren over het hele lichaam, dat de artsen dachten dat hij binnen niet al te lange tijd zou sterven, waarop zijn vrienden besloten hem naar zijn dorp te brengen, 100 kilometer verderop. Hoe dichter hij bij zijn geboorteplaats kwam, hoe meer hij opknapte. Eenmaal thuis aangekomen, bleek zijn ziekte totaal verdwenen te zijn. Een arts die van dit, en andere gevallen, hoorde, noemde de ziekte ‘nostalgie’. Een ernstige aandoening van heimwee die zelfs de dood tot gevolg kon hebben.

Het einde van nostalgie
De laatste persoon waarvan bekend is dat hij aan ‘nostalgie’ stierf, was een Amerikaanse soldaat die in de tweede wereldoorlog in Frankrijk vocht. Hoe kan het dat een emotionele aandoening die 100 jaar geleden nog dodelijk kon zijn, dat sindsdien niet meer is? Wat is er veranderd? Was het de uitvinding van de telefoon of de uitbreiding van het spoorwegnet? Of waren de ideeën van mensen veranderd waardoor rusteloosheid, verandering en reisdrift de norm waren geworden en het terugverlangen naar de geboorteplaats als ‘kleingeestig’ werd ervaren?

Nostalgie revisited
Ook de betekenis van het woord ‘nostalgie’ veranderde. Het kreeg de betekenis van het verlangen naar een voorbije tijd in plaats van het verlangen naar de geboorteplaats.

Melancholie
Historische en sociale veranderingen beïnvloeden onze emoties. Zo hechten we tegenwoordig veel waarde aan ‘geluk’. Het idee is dat je als je gelukkig bent, je gezonder bent en productiever en een betere ouder of partner. In de 16e eeuw was het juist melancholie die tot dit alles zou bijdragen. In boeken uit die tijd wordt melancholie juist aangemoedigd door lijsten met redenen te geven om somber te zijn. De auteurs van die boeken vonden dat je melancholie moest oefenen, zodat je er ervaren in werd en zo beter bestand raakte tegen tegenslagen die je onherroepelijk in de toekomst zou tegenkomen.

Afhankelijkheid
Emoties verschillen dus van tijd tot tijd, maar ook van plaats tot plaats. In Japan kent men een emotie die daar ‘amae’ genoemd wordt. Amae is het plezier dat je ervaart wanneer je tijdelijk de verantwoordelijkheid voor je leven aan een ander af kunt staan. Blijkbaar is afhankelijkheid in Japan een positieve emotie, totaal anders dan in onze samenleving waarin onafhankelijkheid de norm is en dat soort afhankelijkheid juist niet als positief wordt gezien.

De constructie van emoties
In feite construeren we onze emoties zelf. We worden daarbij beïnvloed door de cultuur en de tijd waarin we leven. Maar dat betekent niet dat we de slaaf zijn van de cultuur en de tijd waarin we leven. De emoties die je lijken te overkomen zijn door jou gemaakt op grond van de aannames die je hebt leren maken. Als je de ingrediënten die je brein gebruikt om emoties te produceren anders invult, verander je je emotionele leven ook.

Positief of negatief focussen
Mijn ouders hadden de neiging om vooral die verhalen uit hun leven te vertellen waar ze gefrustreerd over waren. Ik merkte op een gegeven moment dat ik die neiging ook had. Dan richtte ik mijn aandacht op een gebeurtenis waarin ik, naar mijn gevoel, onrechtvaardig was behandeld en voelde dan ook weer de boosheid die ik toen voelde. Het gaf me ook het gevoel dat mijn leven eigenlijk maar een aaneenschakeling van rotervaringen was geweest. Ik realiseerde me dat dat kwam omdat ik mezelf vooral die rotervaringen deed herbeleven en sprak toen met mezelf af om een tijdlang vooral de positieve ervaringen die ik in mijn leven had gehad, terug te halen. Daar werd ik ook daadwerkelijk vrolijker van.

Betekenisverandering
En zelfs rotervaringen kregen daardoor een andere betekenis, omdat ik me realiseerde dat die ervaringen ook hadden bijgedragen aan de positieve ervaringen. Dat ze er soms zelfs de oorzaak van waren. Zo bleek ik mijn emotionele lijden te kunnen verminderen door na te denken over de manier waarop ik dat lijden zelf geconstrueerd had. Als ik mezelf als de slaaf van mijn emoties had gezien, dan had ik dat nooit kunnen doen.

Betekenis
In zekere zin ben je zelf verantwoordelijk voor je emoties. Dat wil niet zeggen dat je verantwoordelijk bent voor wat anderen jou aandoen, maar wel voor de betekenis die je er aan toekent.

Noot
Dit essay is mede gebaseerd op twee Ted talks, eentje van Tiffany Watt Smith en de ander van Lisa Feldman Barrett.