Van nature
Sommige mensen nemen aan dat de mensen van nature agressief zijn, maar anderen beweren dat mensen van nature juist vredelievend zijn. Een genuanceerde aanname is dat beiden waar kunnen zijn. Sommige mensen lijken van nature agressief en andere mensen lijken van nature vredelievend. De bioloog Richard Wrangham maakt onderscheid tussen twee vormen van agressie: proactieve en reactieve.

Agressie als strategie
Proactieve agressie wordt gebruikt met de bedoeling om tegen lage persoonlijke kosten een doel te bereiken. Dat is agressie die de gebruiker ervan voordeel moet opleveren ten koste van anderen. Dat maakt bij de aanvaller weinig emoties los. Die aanvaller beschouwt zijn gedrag immers als strategisch gedrag. Voorbeelden van deze vorm van agressie zijn pestgedrag, drugsmoorden of militaire operaties.

Emotionele agressie
Reactieve agressie wordt gebruikt om aan een bedreigende situatie te ontkomen. Zelfverdediging bijvoorbeeld of agressie als reactie op pestgedrag waardoor een ruzie volledig kan escaleren. Reactieve agressie is emotioneler en impulsiever omdat het gevoed wordt door frustratie en boosheid. Die frustratie en boosheid wordt heviger als degene die de reactieve agressie veroorzaakt dat overduidelijk op een proactieve manier doet.

Proactief of reactief
Reactieve agressie kan worden verminderd door therapie of door medicijnen. Proactieve agressie niet. Proactieve agressie hangt samen met psychopathie en/of narcisme. Bij proactieve agressie is er nauwelijks sprake van inlevingsvermogen. De gevoelens van het slachtoffer boeien de dader niet omdat die dader vooral bezig is met het eigenbelang. Overigens betekent dat niet dat iemand die proactief agressief is een narcist of psychopaat is, maar wel dat hij of zij op dat moment kiest voor zijn of haar narcistische of psychopathische inborst. Iedereen heeft immers wel iets van een psychopaat of narcist in zich.

Chimpansees
De bioloog Richard Wrangham vergelijkt de mens met chimpansees en bonobo’s. Chimpansees gebruiken proactieve agressie vanwege strategische doelen, bijvoorbeeld om de machtspositie van het alfamannetje aan te tasten en diens plek in de groep in te nemen. Die proactieve agressie komt vooral voor in situaties waarin het risico op verliezen klein is. Chimpansees vertonen ook veel reactieve agressie, bij voedselverdeling bijvoorbeeld.

Bonobo’s
Bij bonobo’s, die sociaal veel toleranter zijn, komt reactieve agressie veel minder voor en is proactieve agressie zelfs nog nooit waargenomen. Dat lijkt er op te duiden dat er wel degelijk een verband is tussen beide vormen van agressie. Ik denk dat de aanname dat proactieve agressie, als die veelvuldig plaatsvindt, reactieve agressie uitlokt, een redelijk logische aanname is.

Een ingewikkeld sociaal en cultureel leven
Met wie wij het meest verwant zijn; met de chimpansee of de bonobo, is nog niet zo makkelijk te bepalen. Wij hebben immers een veel ingewikkelder sociaal en cultureel leven. Zeker sinds de uitvinding van landbouw en veeteelt. Door de uitvinding van landbouw en veeteelt is de verdeling van goederen en macht in onze samenlevingen absoluut niet meer te vergelijken met die van jagers-verzamelaars. Opvallend is dat onderzoekers vaak jaren in zo’n samenleving vertoeven zonder een uit de hand gelopen ruzie te observeren.

Agressie en succes
Het succes van proactieve agressie hangt, denk ik, af van de samenleving waarin die vorm van agressie wordt gebruikt. In een kleine groep mensen die sterk van elkaar afhankelijk zijn om te kunnen overleven, is het risico dat proactieve agressie nadelig uitpakt veel groter dan in een samenleving die veel groter en complexer is.

Effectieve uitsluiting
Dat doet me denken aan het verhaal over een groep jagers-verzamelaars die gezamenlijk op jacht gingen door eerst netten te spannen en dan samen het wild op te jagen om ze in die netten te vangen. Er was één jager die dacht slim te zijn door zijn netten voor de netten van de andere jagers te plaatsen zodat de meeste dieren in zijn netten terecht kwamen. De stam had door dat hij dat gedaan had. Toen hij ’s avonds bij het haardvuur kwam en daar wilde gaan zitten werd er geen plaats voor hem gemaakt. Niemand sprak met hem. Hij werd volledig genegeerd. Die uitsluiting was dermate effectief dat hij zijn vangst aan de hele stam aanbood in een poging om zijn ‘misdaad’ goed te maken. Uiteindelijk werd hij nog wel getolereerd, maar hij was zijn reputatie voorgoed kwijt. Dat was een effectieve manier om hem te straffen voor zijn proactieve agressie. Het was ook een duidelijk teken aan de rest van de leden van de stam dat dit soort gedrag niet werd geaccepteerd.

Oorlogen en bonussen
Vergelijk dat met het gedrag van menig wereldleider die het nodig vindt om een oorlog te beginnen omdat dat hem of haar politiek voordeel kan brengen. Of van leiders van grote bedrijven die er alles aan doen om winsten voor die bedrijven en bonussen voor zichzelf  te verkrijgen door middel van proactieve agressie. Naar dat soort mensen wordt vaak nog opgekeken ook, alsof wat ze doen een voorbeeld voor ons allen zou zijn.

Nadeel
Als je het slachtoffer bent van proactieve agressie dan ligt het voor de hand om daarop te reageren met reactieve agressie. In die confrontatie ben je als reactieve agressor in het nadeel. Je bent in het nadeel omdat de mensen die proactief agressief zijn emotioneel veel kalmer zijn dan jij. Je bent ook in het nadeel omdat mensen die goed zijn in proactieve agressie, in onze cultuur veel meer macht en aanzien hebben dan de slachtoffers van die mensen.

Agressie als positief
De afgelopen decennia is het de promotors van proactieve agressie gelukt om ons te doen geloven dat proactieve agressie iets positiefs is. Ayn Rand is er, door haar boeken, in geslaagd om mensen met psychopathische en narcistische trekken er van te overtuigen dat zij de enigen zijn waar het in de wereld om draait. Als je een proactieve predator bent dan ben je pas iemand. De gevoelens, belangen en behoeftes van anderen doen er niet toe. Slachtoffers zijn losers en losers verdienen het om slachtoffers te zijn.

Onveilig
Een cultuur waarin proactieve agressie op een zodanige manier wordt gepromoot is een cultuur die voor iedereen onveilig is. Wat mensen die gebruik maken van proactieve agressie gemakshalve vergeten is dat dat alleen positief voor hen is als zijzelf degenen zijn die die proactieve agressie inzetten, maar dat zich dat tegen hen kan keren als die proactieve agressie door anderen tegen hen wordt gebruikt.

Kettingreacties
Bevoorrechte mensen die straffeloos proactieve agressie kunnen gebruiken tegenover mensen die minder bevoorrecht zijn, waardoor ze hun bevoorrechte positie sterker kunnen maken, zullen daar, vanwege het gebrek aan risico, gemakkelijk toe overgaan. De minder bevoorrechte mensen die daar het slachtoffer van zijn, zullen daarop reageren met reactieve agressie. Die hoeft zich niet altijd te richten op degenen die hen door hun proactieve agressie nadeel bezorgen, maar kan zich ook richten op zondebokken. Ik denk dat die zondebokken die reactieve agressie als proactieve agressie zullen ervaren en daar weer met hun reactieve agressie op zullen reageren.

Daders en slachtoffers
Slachtoffers van proactieve agressie zijn geen losers. Ze zijn slachtoffers. Ze horen niet de schuld te krijgen van het feit dat ze aan het kortste eind trekken in de confrontatie met degenen die hen door hun proactieve agressie tot slachtoffer maken. Daders zijn schuldig. Slachtoffers niet. Dat daders er alle belang bij hebben om ons wijs te maken dat het slachtoffer de schuld is, is een logische aanname. Dat werkt immers in het voordeel van de dader en in het nadeel van het slachtoffer.

Onrecht
We moeten niet alle vormen van agressie over één kam scheren. Die vorm van agressie die is bedoeld om het eigenbelang ten koste van het belang van anderen te dienen, is een vorm die we af zouden moeten wijzen. Proactieve agressie is de oorzaak van veel onrecht. Reactieve agressie is daar een reactie op. Als we proactieve agressie weten te beteugelen, beteugelen we vanzelf de reactie daarop en neemt alle agressie af, zowel proactieve als reactieve agressie.

Een keten van agressie
Een maatschappij waarin proactieve agressie beloond wordt, roept een zichzelf versterkende keten van agressie over zich af. Ik neem aan dat de meeste mensen dat niet willen.

Normaal
De vraag is niet of de mens van nature agressief of vredelievend is. Beide elementen maken onderdeel uit van het menszijn. De vraag is welke vorm van agressie we als normaal accepteren. Als we proactieve agressie als normaal gaan zien dan creëren we een cultuur van agressie. Als we proactieve agressie afwijzen en beteugelen dan creëren we een cultuur waarin agressie beteugeld wordt.