De verlichting
Dankzij de verlichting is onze Europese samenleving een stuk rationeler geworden. Denken we. Met die verlichting bedoelen we het denken dat zich afzette tegen het confessionele denken dat daarvoor als bepalend gezien werd. De vraag is of we inderdaad rationeler zijn gaan denken en als dat zo is of dat komt door de verlichting.

Aannames
Alle denkbeelden zijn gebaseerd op basis-aannames. Als die basis-aannames ter discussie worden gesteld, stellen we daardoor ook de denkbeelden die erop gebaseerd zijn ter discussie. De basis-aanname dat we dankzij de periode die we nu verlichting noemen ook rationeler zijn geworden is niet echt te bewijzen. We nemen aan dat dat zo is.

Redelijk denken
Ik geloof niet zo in de rationaliteit van onze samenleving. Ik denk dat kortzichtig eigenbelang er vaak voor zorgt dat we het redelijk denken vervangen door drogredeneringen. Veel grote oliebedrijven wisten meer dan dertig jaar geleden al dat doorgaan met fossiele energie tot een wereldwijde klimaatramp zou leiden, maar deden er alles aan om toch, puur vanwege kortzichtige economische motieven, ongebreideld door te gaan met het promoten van fossiele energie.

Rationeel
Dat is niet rationeel. Rationeel gezien was het veel verstandiger geweest om, meteen al toen bekend was dat fossiele energie zoveel klimaatschade zou veroorzaken, alle nieuwe investeringen te richten op duurzame energie. De technische kennis om zonne-energie op te wekken was, dankzij de ruimtevaart, allang ontwikkeld, net zoals de technische kennis om door middel van wind energie op te wekken.

Duurzame energie
Als de grote oliemaatschappijen daarop hadden ingezet dan hadden ze nu de volledige duurzame energiemarkt in handen gehad. Dat was gunstig geweest voor die bedrijven en het had een klimaatcrisis kunnen voorkomen.

Eigenbelang
Kortzichtig eigenbelang is de vijand van rationaliteit. Altijd. Toch lijken we niet in staat om anders dan volgens kortzichtig eigenbelang te kunnen handelen. Ik geef toe, ook dat is een basis-aanname. Het is ook niet zo dat we niet na kunnen denken en kunnen handelen op basis van een eigenbelang dat niet kortzichtig is. Laten we dat langzichtig eigenbelang noemen.

De berg
Er is een Chinees verhaal van duizenden jaren geleden, over een man die besluit om een berg die het zonlicht voor zijn gemeenschap wegneemt, af te gaan graven. De meeste mensen van zijn gemeenschap verklaren hem voor gek. Maar iedere dag gaat hij met zijn kleinzoon naar die berg en graaft een stukje af. “Waarom doe je dat?,’ wordt aan hem gevraagd. ‘Die berg is veel te groot, dat krijg je nooit voor elkaar.’ ‘Dat weet ik,’ zegt hij, ‘ maar ik doe wat ik kan doen en mijn kleinzoon neemt het, als ik het niet meer kan, van mij over, samen met zijn kleinzoon, die het weer van hem overneemt, totdat, over een aantal generaties, de berg weggegraven zal zijn.’

Langzichtig eigenbelang
‘Werken aan een wereld die ik zelf niet meer zal meemaken,’ noemt Iris Dement dat. Irrationeel kun je dat niet noemen, integendeel. Die houding is gebaseerd op een langzichtig eigenbelang, waarbij niet alleen het persoonlijk eigenbelang, maar ook het eigenbelang van de samenleving waar je deel van uitmaakt leidend is. Je leeft immers voort in de generaties die na je komen. Dus moet je er voor zorgen dat de belangen van die generaties gewaarborgd worden.

Een boomgaard
Mijn grootouders hadden een boerderij met een boomgaard die door hun voorouders was geplant. Die voorouders hebben zelf nauwelijks voordeel gehad van die boomgaard. Die hebben ze geplant omdat ze wisten dat hun kinderen daar profijt van zouden hebben. Mijn voorouders waren geen verlichte intellectuelen. Ze geloofden wat hen door de kerk werd verteld. Betekent dat dat ze niet rationeel waren? In het aanleggen van die boomgaard waren ze dat wel degelijk, omdat ze langzichtig eigenbelang na wisten te streven.

Inzicht
Ook in het Oosten kent men de term verlichting. Daar betekent het dat je een bepaald inzicht verkregen hebt. Op puur rationele gronden kun je dat inzicht niet verkrijgen. Toch is dat inzicht niet irrationeel. Daar waar de Westerse verlichting over het rationeel verkrijgen van kennis lijkt te gaan, probeert degene die in het Oosten verlichting nastreeft een inzicht te verwerven die verder gaat dan kennis alleen.

• Weten wat je niet weet, dat is het beste.
  Niet weten wat je niet weet is een gebrek.
  Omdat de wijze mens een gebrek heeft aan dat gebrek,
  heeft die wijze mens geen gebrek.

Dat schreef Laozi vijfentwintighonderd jaar geleden. En elders in de Dao De Jing schreef hij:

• Degene die het inzicht heeft, heeft daar geen woorden voor.
  Degene die er woorden voor heeft, heeft het inzicht niet.

Kennis en inzicht
Kennis is te benoemen. Inzicht is dat niet. Kennis is te vergaren. Inzicht is dat niet. Je kunt een computerprogramma kennis leren verzamelen en gebruiken, maar niet om inzichten te verwerven. Alleen een levend wezen is in staat om inzichten te verwerven, om zodanig met kennis om te gaan dat hij of zij tot inzichten komt.

Verkrijgen van inzicht
Het verkrijgen van inzichten is niet minder rationeel dan het verkrijgen van kennis. Het verkrijgen van kennis en het verkrijgen van kennis over het verkrijgen van kennis kan tot inzichten leiden. Die inzichten kunnen rationeel zijn, die inzichten kunnen irrationeel zijn.

Beseffen wat je niet weet
Een verlichting die alleen maar gebaseerd is op rationele kennis is niet echt helder. Er is veel meer kennis die we niet weten en ook niet kunnen weten omdat ons brein niet in staat is om alle kennis die er mogelijk is in zich op te nemen. Daarom is het goed te beseffen wat we niet weten. Dat is een inzicht. Dat inzicht gaat verder dan weten wat je weet.

Het oude denken
De Westerse verlichting is de bakermat van een wetenschappelijker benaderen van de werkelijkheid dan we daarvoor gewend waren. Daarvoor diende iedereen zich te onderwerpen aan die kennis die van bovenaf als wenselijk werd beschouwd. Die manier van denken is er overigens nog steeds. De Westerse verlichting biedt een alternatief, maar vervangt dat oude denken niet.

Eén boek
Er zijn nog steeds mensen die al hun denken en handelen laten bepalen door teksten die in één boek zijn samengevat. Alsof alle kennis en wijsheid ooit in één boek samen te vatten zouden zijn. Alsof woorden zo eenduidig zouden kunnen zijn dat een tekst voor iedereen altijd dezelfde betekenis zou kunnen hebben.

Ik denk dat sommige mensen gewoon niet willen weten wat ze niet weten.

Westerse en Oosterse verlichting
De Westerse verlichting heeft een grote invloed gehad op onze samenleving als geheel. De Oosterse verlichting is veel meer op het verkrijgen van persoonlijk inzicht gebaseerd. Allebei de vormen van verlichting hebben hun eigen waarde.

Verheldering
Er is, denk ik, ook een overeenkomst. Die overeenkomst is het streven naar verheldering. Verduidelijking. Om te kunnen verhelderen dien je het licht op datgene dat je verhelderd wilt zien te laten schijnen, terwijl je tegelijkertijd dient te beseffen dat door je licht op het ene te schijnen je het andere in de schaduw zal laten verdwijnen.

De mogelijkheid
Wij zijn geen rationelere mensen omdat we na de tijd die we verlichting noemen zijn geboren. We hebben wel de mogelijkheid om de ideeën die toen zijn ontwikkeld in te zetten om rationeler te worden. De Westerse verlichting heeft ons niet verlichter gemaakt, maar ons wel de mogelijkheid gegeven om verlichter te raken. Verlichter in Westerse zin.

De keuze
Dankzij de Westerse verlichting is het voor ons gemakkelijker om kritisch te kunnen kijken naar de kennis die ons wordt voorgehouden. Maar dan moeten we wel de keuze maken om kritisch ten opzichte van onze voorkeuren en kennis te zijn. We kunnen er nog steeds voor kiezen om te doen alsof de enige kennis die er toe doet de kennis is die wij ons eigen hebben gemaakt.

Relativeren
Persoonlijk hecht ik net zoveel waarde aan de Oosterse ideeën over verlichting. Vooral omdat in die Oosterse ideeën het los kunnen laten en relativeren van alles dat je denkt te weten zo’n belangrijke rol speelt.

Onvoorstelbaar
De werkelijkheid, die alle bestaan omvat, is onvoorstelbaar groot. Wie ben ik dan om te denken dat ik dat allemaal zou kunnen doorgronden. Er is simpelweg geen verlichting zo groot dat die werkelijkheid in één keer helder zou kunnen worden.

Daardoor besef ik dat wat ik weet veel minder is dan wat ik niet weet.

Daardoor besef ik wat ik niet weet.

Daardoor heb ik helder wat ik niet helder heb.

Daar kan geen verlichting tegenop.