Ubuntu

Ubuntu is een Afrikaanse filosofie die op dit moment steeds populairder wordt bij veel Europeanen die teleurgesteld zijn in de manier waarop we hier in het westen met elkaar omgaan. Eigenlijk is het een simpele filosofie. Dat wil niet zeggen dat het geen diepgang heeft, maar dat het principe gemakkelijk te begrijpen is. Ubuntu is meer een levenskunst dan een filosofie in de westerse zin. Daarin heeft het wel verwantschap met het Daoïsme, het Mozisme en het Confucianisme. Ook met het Boeddhisme en de leer van Christus zijn er overeenkomsten.

Verband
De essentie van Ubuntu is het besef dat het individu en de gemeenschap geen tegenstelling vormen, maar dat er een onderling verband is tussen het individu en de gemeenschap. Het is niet anti-individualistisch, zoals sommige Europese aanhangers van die filosofie geloven. Het gaat er van uit dat het individu deel uitmaakt van de gemeenschap en dat de gemeenschap verantwoordelijk is voor het individu.

Individu of gemeenschap
In Europa wordt vaak gedacht dat een individualist zich afzet tegen de gemeenschap. Dat individualisme hetzelfde is als egoïsme. In mijn woordenboek wordt individualisme gedefinieerd als de leer die de rechten van het individu boven die van de gemeenschap stelt. In die definitie wordt het individu als tegenhanger van de gemeenschap gezien. Daardoor lijkt het alsof het om een keuze gaat tussen het individu en de gemeenschap. Je bent of voor het individu of voor de gemeenschap.

Verbinding
Als ik de basisgedachte van ubuntu goed begrijp gaat die levensfilosofie niet uit van een tegenstelling tussen individu en gemeenschap, maar juist om een innige verbinding van het individu met de gemeenschap en de gemeenschap met het individu. De relatie tussen het individu en de gemeenschap is er een van wederkerigheid.

De gemeenschap
Zo is er het verhaal van een man die betrapt was omdat hij maïs had gestolen. Het hele dorp kwam bij elkaar om daar drie en een half uur over te beraadslagen. De conclusie van de chief was: ‘Er is een misdaad gepleegd op verschillende manieren. Ja de man heeft gestolen. Maar er is een ernstiger misdaad gepleegd: de gemeenschap heeft niet gezien dat het gezin van de man honger had.’

Wederkerigheid
Uit dit verhaal blijkt dat het niet de bedoeling is dat alleen het individu zich aan de gemeenschap aanpast, maar ook andersom. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling dat het individu zich voor de gemeenschap zou moeten opofferen. Integendeel. Het is de verantwoordelijkheid van de gemeenschap om geen enkel individu buiten te sluiten.

Ondergeschikt
En daarin zit een groot verschil met de westerse manier om naar de relatie van het individu en de gemeenschap te kijken. Het is alsof het individu als een egoïste wordt gezien als hij of zij zich niet wenst te onderwerpen aan de gemeenschap. Omdat de gemeenschap groter is dan het individu wordt het individu als ondergeschikt aan die gemeenschap gezien.

Opofferen
Dat is de reden dat het idee dat individuen opgeofferd mogen worden aan een hoger doel zo algemeen verbreid is in onze samenleving. Dat is ook de reden dat we het normaal vinden dat Christus opgeofferd werd voor onze zonden.

Vreemdelingen herbergen
In het nieuwe testament staat een verhaal dat mij sterk aan ubuntu doet denken. Dat is het verhaal hoe Christus terugkeert op aarde om er zijn koninkrijk te stichten. De manier waarop hij degenen selecteert die deel mogen uitmaken van zijn gemeenschap is tekenend. Hij selecteert die individuen die hebben laten zien dat ze bereid zijn de hongerigen te voeden, de dorstigen te laven, de naakten te kleden, de vreemdelingen te herbergen, de zieken te verzorgen en de gevangenen te bezoeken.

Bestaansrecht
Waarom doet Christus dat? Is dat omdat hij die mensen wil belonen voor gewenst gedrag? Mogen degenen die dat niet hebben gedaan het koninkrijk niet binnen als straf? Of kiest Christus simpelweg die individuen uit waarvan hij weet dat ze volgens ubuntu handelen? Stel je een gemeenschap voor van individuen die allemaal bereid zijn om het bestaansrecht van de minste onder ons te waarborgen dan heb je een gemeenschap waarin niemand honger lijdt, dorst heeft, naakt is, dakloos is, onverzorgd is bij ziekte of uitgestoten als gevangene.

De minste onder ons
‘Wat je aan de minste onder ons doet, dat doe je ook aan mij,’ zegt Christus. Dat betekent dat Christus zichzelf identificeert met de minste onder ons, zichzelf als het ware als gelijkwaardig aan die minste beschouwt. Pas wanneer ieder individu ieder ander individu als gelijkwaardig beschouwt, ontstaat er een gemeenschap waarin ieder individu evenveel bestaansrecht heeft als ieder ander individu.

De essentie
Het basisprincipe van ubuntu is niet Afrikaans. Het basisprincipe van ubuntu hangt niet af van een specifieke cultuur. De wederkerigheid waar ubuntu op gebaseerd is, is ook terug te vinden in het verhaal over het koninkrijk van Christus of in de geschriften van Mozi of in de principes van Sufi. Iedere cultuur heeft zijn eigen wegen om tot dezelfde basisconclusies te komen. En in dit geval is wederkerigheid de essentie.

Wederkerigheid
Er dient niet alleen een wederkerigheid te zijn in de relaties van individuen onderling, maar ook tussen het individu en de gemeenschap. De gemeenschap is niet belangrijker dan het individu. Het individu is ook niet belangrijker dan de gemeenschap.

Gelijkwaardig
Individualisme betekent voor mij dat ik ieder individu als gelijkwaardig aan mezelf beschouw. De belangen, behoeftes en gevoelens van ieder medemens zijn, in mijn ogen, gelijkwaardig aan mijn eigen belangen, behoeftes en gevoelens. Ik heb niet het recht om de belangen, behoeftes en gevoelens van een ander mens als ondergeschikt aan die van mij te beschouwen. Maar ik hoef net zo min te accepteren dat een ander mijn belangen, behoeftes en gevoelens ondergeschikt maakt aan zijn of haar belangen, behoeftes en gevoelens.

De grotere gemeenschap
Samen met andere individuen maak ik deel uit van een gemeenschap. Niet alleen van de gemeenschap van het gezin, de gemeenschap van de familie, de gemeenschap van gelijkgestemden, de gemeenschap van de streek of natie waar ik toe behoor, maar tot de gemeenschap van de totale mensheid. En ook die mensheid is slechts een onderdeel van een grotere gemeenschap: de gemeenschap van de aarde. Zoals Desmond Tutu ooit zei: ‘Wij zijn omdat de aarde is.’

Verbinding
Ik ben een individualist omdat ik ieder individu evenveel bestaansrecht toeken als ik mezelf toeken. Niet meer en niet minder. De gemeenschap bestaat door de verbinding die individuen met elkaar aangaan. Zonder individuen is er geen gemeenschap mogelijk. Tegelijkertijd kan geen enkel individu bestaan zonder een verbinding met andere individuen aan te gaan en op die manier een gemeenschap te vormen.

Samenvoegen
Zonder zandkorrels geen zand. Zonder watermoleculen geen water. Zonder individuen geen mensheid. Zand ontstaat doordat zandkorrels zich samenvoegen. Water ontstaat doordat watermoleculen zich samenvoegen. De mensheid ontstaat doordat individuen zich samenvoegen.

Universeel
Van de ene kant ben ik blij met de aandacht die ubuntu in het westen krijgt. Van de andere kant heb ik er moeite mee als dat tot gedweep leidt. Ubuntu is een levensfilosofie die in essentie universeel is. De levenskunst die het propageert is hooguit in vorm Afrikaans, maar is overal terug te vinden. Het zijn menselijke principes die je, in verschillende vormen, overal terugvindt waar individuen gemeenschappen vormen.

Egoïsme
De essentie van ubuntu is de gelijkwaardigheid van individuen die samen een gemeenschap vormen waardoor die gemeenschap goed voor de individuen binnen die gemeenschap kan zorgen. Wanneer sommige individuen de gemeenschap alleen maar voor het eigen belang gebruiken, verdwijnt de gelijkwaardigheid tussen individuen. En dat tast de gemeenschap aan. Dan zal die gemeenschap minder goed voor sommige individuen zorgen, simpelweg omdat de gemeenschap gekaapt wordt door egoïstische individuen. Met de nadruk op ‘egoïstisch’.

Egoïsten houden niet van individuen
Als mensen opgeofferd worden dan worden ze niet door de gemeenschap opgeofferd, maar door diegenen die die gemeenschap gekaapt hebben en uitsluitend gebruiken om hun eigen belang te dienen. Dat soort egoïsme moet niet verward worden met individualisme. Egoïsten houden niet van individuen. Dat is waarom ze schijt hebben aan hun medemensen. Een individualist heeft geen schijt aan zijn medemensen. Daarvoor vindt een individualist ieder individu te belangrijk.

Ubuntu.