Zwaarmoedigheid als inspiratiebron voor kunstenaars wordt zwaar overschat

Zwaarmoedigheid wordt vaak aangezien voor emotionele diepgang. Een kunstenaar die lijdt wordt al snel veel serieuzer genomen dan een kunstenaar die plezier in het leven heeft. Alsof het lijden er voor zorgt dat de kunstenaar dichter bij zijn of haar gevoelens zou komen. Alsof de kunst van een kunstenaar die zwaarmoedig door het leven gaat meer diepgang zou hebben door die zwaarmoedigheid. Dat is, mijns inziens, een misvatting.

Lijden
Die preoccupatie met lijden is typisch voor onze cultuur. Het zit niet alleen in ons idee over kunst, maar ook ingebakken in de religie waar Europa de afgelopen millennia door is beïnvloed. De Christelijke religie is gebaseerd op het lijden van Christus. Alsof de leer van Christus meer diepgang kreeg doordat hij aan het kruis genageld werd. Alsof die leer minder belangrijk was geweest als Christus niet geleden had, maar op late leeftijd, met een glimlach op het gezicht gestorven zou zijn. Alsof de essentie van het leven van Christus het lijden tijdens die laatste dag van zijn leven is. Alsof alleen dat lijden echt belangrijk is.

Geluk
Stel je een wereld voor waarin mensen die zich wentelen in verdriet en zwaarmoedigheid als gevoelsarm worden beschouwd. Dan zou niet het lijden een teken zijn van doorleefd kunstenaarschap, maar juist ook de momenten waarop de kunstenaar zich gedragen weet door geluk en tevredenheid met het bestaan.

Breed scala
Ieder mens kent een groot scala aan gevoelens. Hoe breder het scala van gevoelens waar een mens uit put, met hoe meer diepgang iemand leeft. Hoe smaller het scala van gevoelens waar een mens uit put, hoe oppervlakkiger iemand leeft. Zowel vreugde als verdriet, humor en ernst, verliefdheid en liefdesverdriet, zijn gevoelens waar een mens inspiratie aan kan ontlenen. Als iemand alleen maar zwaarmoedig en depressief is, dan ontbeert diegene de inspiratie die uit al die andere gevoelens te halen valt.

Afvlakken
Mensen die klinisch depressief zijn, hebben geen rijk emotioneel leven. Die depressie vlakt alle andere gevoelens af. Plezier, aandacht, genot, liefde en humor verzuipen in een depressie. Een kunstenaar die depressief is komt tot niets.

Rouw koesteren
Sommige kunst vind ik onverdraaglijk omdat er geen lichtheid in zit, alleen maar zwaarmoedigheid. Een kunstenares die de dood van haar kind uitmelkt door haar verdriet over die dood tot leidraad van haar leven en werk te maken, roept bij mij alleen maar afkeer op. Ze koestert de rouw voor haar kind als voedsel voor haar zwaarmoedigheid en doet daarmee zichzelf, haar kunst en haar kind tekort.

Deprimerende kunst
De kunst van Käthe Kollwitz, want over haar heb ik het, is in mijn ogen uitermate deprimerend. Geen zonnestraaltje mag meer schijnen, het zwarte krijt wordt zwaar aangezet om de kijker de zwaarmoedigheid in te trekken. We zullen en moeten het verdriet van haar meevoelen, net zo intens als zij dat verdriet koestert. Alsof dat verdriet om de dood van haar kind belangrijker is dan de vreugde van diens bestaan.

De oorlog
De zoon van Käthe Kollwitz wilde, op achttienjarige leeftijd, vrijwillig het leger in om te gaan vechten voor zijn land. Haar man wilde zijn toestemming niet geven, maar zij haalde hem over omdat ze niet tegen de wens van haar zoon in wilde gaan. Al in het begin van de eerste wereldoorlog  kwam hij om. Pas toen realiseerde zij zich dat ze meegewerkt had aan het opofferen van haar zoon voor een zinloze oorlog.

Verdriet
Vanaf dat moment rouwde ze en bleef ze rouwen. Uit schuldgevoel wellicht. Haar kunst stond in het teken van haar rouwen. De hele wereld moest doordrongen worden van haar onpeilbare verdriet. Dat was geen eerbetoon aan haar zoon. Het was een eerbetoon aan haar eigen zwaarmoedige gevoelens.

De dood
Dat heeft iets zieks, vind ik. Als ze werkelijk een eerbetoon aan haar overleden zoon had willen geven, dan had ze haar inspiratie geplukt uit zijn leven, niet uit zijn dood. Hij was achttien toen hij stierf. Dat betekent dat hij achttien jaar lang geleefd had. Maar die achttien jaar leven telde voor deze kunstenares niet. Het was zijn dood waar ze haar aandacht op richtte. Alsof zijn dood voor haar belangrijker was dan de tijd die hij had geleefd. Alsof hij alleen nog maar zijn dood was.

Steeds hetzelfde verdriet
Achttien jaar na zijn dood was ze nog steeds bezig om haar inspiratie uit dat zinloze sterven te halen. Dat leverde geen diepzinnige kunst op. Iedere keer weer werd hetzelfde verdriet uitgemolken. Tot vervelens toe.

De wond
Stel je voor dat iemand een wond heeft en dat die persoon, als het bloed net gestold is en de wond begint te genezen, die korst er af krabt zodat die wond weer open gaat. Keer op keer op keer op keer. Dan vraag je je op een gegeven moment af waarom iemand dat doet, waarom iemand die wond niet gewoon laat genezen. Laat die wond met rust, denk je dan toch.

Lijden loutert
Toch wordt het werk van Käthe Kollwitz door veel mensen als diepzinnig beschouwd, vanuit het idee dat lijden de kunstenaar als kunstenaar loutert.

Onzin.

Een goed leven
Het grootste deel van zijn leven leefde Rembrandt van Rijn in luxe. Natuurlijk gebeurde er ook minder leuke dingen in zijn leven, maar in vergelijking met de meesten van zijn tijdgenoten had hij het goed. Daar maakte hij geen mindere kunst door. Hij is niet beter gaan schilderen toen hij schulden had. Ook niet slechter trouwens. De kwaliteit van zijn kunst werd niet bevorderd of aangetast door zijn levensomstandigheden.

Levensomstandigheden
Vermeer liet maar weinig schilderijen na en van zijn levensomstandigheden weet ik niets. Ik ken zijn schilderijen wel. Het doet er, voor mij als kijker, niet toe of Vermeer een gelukkig of een ongelukkig mens was. Daar worden zijn schilderijen niet slechter of beter van. Hetzelfde geldt voor Frans Hals, Picasso, Karel Appel, Saul Steinberg, Joost Swarte of welke andere kunstenaar dan ook.

Gevoelens
Zodra de kunst die ik zie duidelijk bedoeld is om mij te doordringen van de gevoelens van de kunstenaar, haak ik af. Zeker als het zwaarmoedige gevoelens betreft.

Het kunstwerk
Een kunstwerk wordt weliswaar door een kunstenaar gemaakt, maar is niet van die kunstenaar. Op het moment dat ik naar een kunstwerk kijk, is dat kunstwerk van mij. Dan gaat het erom wat dat kunstwerk mij doet, welke emoties het in mij oproept. Ik wil niet in de gevoelens van een kunstenaar gezogen worden, ik wil dat die kunstenaar mij de kans geeft mijn eigen relatie met het kunstwerk aan te gaan.

Steinberg
Veel kunst van Saul Steinberg ontroert me. Ik word er niet verdrietig van, integendeel. Het is de schoonheid van zijn werken die me ontroert en waar ik warm van word. Hoe Saul Steinberg zich voelde toen hij bepaalde kunstwerken maakte, weet ik niet. Het maakt me ook niet uit. Daar verandert mijn relatie tot zijn kunst niet door.

Contrast
Het contrast tussen de tekeningen van Käthe Kollwitz en de tekeningen van Saul Steinberg kan niet groter zijn. Daar waar Käthe Kollwitz de kijker haar verdriet in elke tekening inpepert, laat Saul Steinberg de kijker volledig vrij om zelf een emotionele relatie met zijn tekeningen aan te gaan. Daar waar Käthe Kollwitz de kijker verzuipt in haar zwaarmoedigheid, tilt Saul Steinberg de kijker op in een weldadige lichtheid.

Lichtheid en levenslust
Toch zal Käthe Kollwitz door veel mensen als een echte kunstenaar worden gezien, juist omdat ze zo zwaarmoedig is, en zal Saul Steinberg niet altijd als een echte kunstenaar worden gezien omdat er een zekere lichtheid in zijn werk zit. Bij Saul Steinberg spat de levenslust van zijn tekeningen af. Bij Käthe Kollwitz spat de preoccupatie met dood en verdriet van haar tekeningen af.

Zwaarmoedigheid versus lichtvoetigheid
Dat is de reden dat zij door sommigen als kunstenaar serieuzer genomen wordt dan Saul Steinberg. Niet omdat ze echt serieuzer met kunst bezig was dan Saul Steinberg, maar omdat zwaarmoedigheid serieuzer genomen wordt dan lichtvoetigheid. Toch roepen de werken van Saul Steinberg bij mij een veel groter scala aan emoties op dan de werken van Käthe Kollwitz.

Levenslust
Steinberg verbaast me, verwondert me, geeft me vlinders in mijn buik, doet me glimlachen, ontroert me, vrolijkt me op, doet me nadenken, verstilt me. Steinberg geeft me levenslust en inspireert me daardoor.

Zwaarmoedigheid
Kollwitz doet mij diep zuchten en deprimeert me. Haar kunst is oppervlakkig en verrast nooit. Je hoeft maar één tekening van haar gezien te hebben, of één beeldhouwwerk van haarzelf als rouwende moeder, om te weten waar haar kunst over gaat, welke emotie er in verbeeld wordt. Dat is wat zwaarmoedigheid doet. Het staat geen andere emoties toe.

Echte kunst
Het zijn juist niet de kunstenaars die hun lijden tot inspiratiebron maken die mij ontroeren. Echte kunstenaars ontroeren de ene keer door je tot tranen toe te bewegen en vlak daarna in lachen te doen uitbarsten om je tussendoor weemoedig te maken of je een zachte glimlach op het gelaat te toveren.
Een echt goede kunstenaar is in staat om je tot tranen toe te bewegen door een ontroerende gebeurtenis op een lichte manier te beschrijven waardoor het verdrietige van die gebeurtenis veel harder binnenkomt dan het geval zou zijn als die gebeurtenis op een zwaarmoedige manier beschreven zou zijn.

Verdoemenis
Een zwaarmoedige kunstenaar is als een dominee die verdoemenis preekt. Alleen die ene boodschap wordt er keer op keer ingehamerd. De mens is slecht. De wereld is een tranendal. Er is geen heil meer dat verwacht kan worden. Kniel neer, buig het hoofd en onderga de ellende die het leven is.

Om depressief van te worden.

Maar ook niet meer dan dat.