Individualist
Ik ben een overtuigd individualist. Ik beschouw ieder individu als gelijkwaardig aan mezelf. Dat betekent voor mij dat ik de belangen, behoeftes en gevoelens van geen enkel ander individu ondergeschikt mag maken aan mijn eigen belangen, behoeftes en gevoelens. Voor mij doet het er daarbij niet toe wat de verschillen tussen een ander en mij zijn. Juist omdat ik een individualist ben voel ik me innig verbonden met elk ander individu.

Egoïst
Het probleem is volgens mij niet dat de samenleving individualiseert maar dat mensen teveel met hun eigenbelang bezig zijn, individueel of collectief. In beide gevallen is er sprake van egoïsme en niet van individualisme. Een egoïst plaats zijn persoonlijke belang of het belang van de groep waartoe hij of zij behoort boven het belang van anderen. Een individualist erkent dat alle individuen evenveel bestaansrecht hebben dan hij of zij zelf heeft. Dat is het tegendeel van egoïsme.

Eigenbelang
Toch lees je met enige regelmaat dat het probleem van onze samenleving de verregaande individualisering van die samenleving zou zijn. Degenen die dat beweren doen dat steeds in dezelfde bewoordingen. Vaak krijgt de verlichting de schuld, omdat tijdens de verlichting het individu centraal zou zijn komen te staan. Dat zou er dan voor gezorgd hebben dat mensen zich geen deel meer zouden voelen van de samenleving en alleen nog maar met hun eigenbelang bezig zouden zijn.

Collectief
Het is interessant om te zien dat degenen die de individualisering van de samenleving als negatief bestempelen, vaak terug lijken te verlangen naar een samenleving die cultureel homogeen was en waarin mensen zich ondergeschikt maakten aan het collectief. Alsof dat er voor zou zorgen dat mensen geen egoïstische tendensen meer zouden vertonen.

De samenleving
De boodschap is dat individualisten tegenover de samenleving zouden staan en dat mensen die zich conformeren aan een collectief dat niet zouden doen. Ik denk dat dat een simplificatie is, die weliswaar plausibel lijkt, maar desondanks niet klopt.

Groepen
Zoals ik hierboven al schreef: ik ben een overtuigd individualist. Dat betekent dat ik geen enkel individu afwijs omdat dat individu niet bij ‘mijn’ collectief hoort. Ieder individu heeft als individu evenveel waarde als ik zelf heb. Ook als dat individu tot een groep behoort die cultureel of ideologisch ver van mij afstaat. Ik verlang dan ook niet naar culturele homogeniteit. Integendeel, die beschouw ik als de bron van veel maatschappelijke ellende.

Uitsluiting
Degenen die culturele homogeniteit nastreven sluiten anderen die tot een andere cultuur behoren per definitie uit. Die horen er niet bij. Die horen er ook niet bij te horen. Die horen buitengesloten te worden. De eigen homogene cultuur wordt als superieur aan andere culturen beschouwd waardoor degenen die tot andere culturen behoren vanzelf minderwaardig worden aan degenen die wel deel uitmaken van de eigen homogene cultuur.

Minderwaardig
Zo sluiten de individuen die tot een homogene cultuur behoren en daar superioriteit aan menen te mogen ontlenen, andere individuen buiten en beschouwen die andere individuen als minderwaardig. Dat kan leiden tot een verregaande ontkenning van het bestaansrecht van medemensen die niet tot dezelfde homogene cultuur behoren. En dus ook van hun belangen, behoeftes en gevoelens.

Superieur
Een medemens verkrachten hoor je niet te doen, maar als het om mensen gaat die niet tot dezelfde homogene cultuur behoren, wordt dat, door het collectief dat zich superieur waant, wel acceptabel geacht. Een medemens op een afschuwelijke manier martelen hoor je niet te doen, maar als het om mensen gaat die niet tot dezelfde homogene cultuur behoren, en daarom alleen al als vijanden worden gezien, wordt het wel acceptabel geacht.

Collectieve moordlust
De meest gruwelijke misdaden tegen de menselijkheid worden niet gepleegd door individualisten, maar door aanhangers van homogene culturen. Het is de slaafse onderwerping aan een homogene cultuur die van mensen moordmachines maakt. Het zijn juist de individualisten die zich tegen die collectieve moordlust afzetten. En het zijn ook de individualisten die het meest te vrezen hebben van die collectieve moordlust.

Individualisme als egoïsme
Degenen die een homogene cultuur nastreven moeten niets van individualisten hebben. Individualisten stellen vragen, hebben kritiek, verzetten zich tegen de dictatuur die elke homogene cultuur nu eenmaal is. Dat is waarom degenen die pleiten voor een homogene cultuur het individualisme als een verregaande vorm van egoïsme framen. Door individualisme gelijk te stellen aan egoïsme wordt het individualisme gedemoniseerd. En dat is ook precies de bedoeling.

Suggestieve formuleringen
Als ik ergens de zin lees: ’In deze geïndividualiseerde samenleving waarin iedereen alleen nog maar voor zichzelf leeft,’ dan weet ik al genoeg. Hier wordt, op een handige manier, gesuggereerd dat individualisme en egoïsme synoniemen van elkaar zouden zijn. Het valt niet mee zo’n handig frame te weerleggen. Hoewel het niet specifiek wordt gezegd, wordt met dit frame ook beweerd dat het je onderwerpen aan het collectief een middel is om dat soort egoïsme tegen te gaan.

Homogene cultuur
China onder Mao was een toonbeeld van een homogene cultuur. Dat er in die cultuur geen sprake was van egoïsme is natuurlijk onzin. Mao zelf is bekend als een grote egoïst die vooral zijn eigen belang nastreefde. Hij kwam nooit iets tekort, ook niet als het volk honger leed. Als hij een vrouw wilde hoefde hij maar met zijn vingers te knippen en zijn bed werd gevuld. Tijdens de culturele revolutie zette hij de jeugd op tegen de ouderen, waardoor die ouderen ongestraft vernederd en gemarteld konden worden. Ter meerdere eer en glorie van Mao.

Hitler
Duitsland onder Hitler was een toonbeeld van een homogene cultuur. Dat er in die cultuur geen sprake was van egoïsme is natuurlijk onzin. Hitler zelf werd alleen maar door egoïstische motieven gedreven. Aan het welzijn van het Duitse volk had hij schijt. Woedend was hij op zijn volk toen hij de oorlog aan het verliezen was. Het liefst had hij dat volk zwaar gestraft omdat het zijn ambities niet waar had gemaakt.

Rusland
Rusland onder Poetin zou je ook, steeds meer, een homogene cultuur kunnen noemen. Alle media zijn in staatshanden. De inhoud van het onderwijs wordt steeds meer van bovenaf bepaald. Individuen die daar kritiek op hebben worden zwaar gestraft. Je opofferen voor het moederland wordt als positief gezien. Jeugdbewegingen worden opgericht om zich voor te bereiden op een nietsontziende strijd tegen de ‘vijanden’ van Rusland. Zo wordt het Russische volk gebruikt om het egoïsme van Poetin en de zijnen te dienen. Het zijn de individualisten die zich tegen het egoïsme van Poetin en de zijnen keren. Het zijn de individualisten die ook het meest van Poetin en de zijnen te vrezen hebben. Het zijn de individualisten die opkomen voor de rechten van al hun medemensen.

De vijand
De Republikeinen in de Verenigde Staten van Amerika streven ook al een homogene samenleving na. Iedereen die anders denkt wordt als de vijand gezien. Levert dat een samenleving op die wars is van egoïsme? Er is vrijwel geen enkele Republikeinse senator die niet uit egoïstische motieven handelt. En de weinigen die er zijn worden door de rest uitgekotst.

Heropvoeding
Ook Xi probeert van China een nog homogenere cultuur te maken dan het al is en sluit daartoe alle individuen op die zich niet aan die cultuur onderwerpen. Om ze her op te voeden. Om ze te dwingen zich aan die homogene cultuur te onderwerpen. Om zich aan hem te onderwerpen. Want Xi bepaalt wat juist is en wat niet. Uit altruïsme? Of simpelweg omdat zijn ego zo groot is dat hij het belang van anderen niet meer kan onderscheiden van zijn eigenbelang?

Bestaansrecht
Waren we maar een geïndividualiseerde samenleving. Was het maar zo dat geen enkel individu door een ander individu gedwongen zou worden zich aan te passen of te onderwerpen aan de belangen, behoeftes en gevoelens van die ander. Was het maar zo dat de rechten van elk individu gelijkwaardig waren aan de rechten van elk ander individu. En dat het bestaansrecht van ieder individu gewaarborgd zou zijn.

Egoïsme
De samenleving is een verzameling individuen. Als de samenleving ook maar één individu opoffert aan de zogenaamde collectieve belangen van die samenleving, dan faalt die samenleving. Binnen elke samenleving worden de regels bepaald door individuen. Als er regels zijn waardoor het zelfbeschikkingsrecht van een individu wordt aangetast, dan zijn dat regels waarvoor individuen verantwoordelijk zijn. Dan onderwerpen die individuen de belangen, behoeftes en gevoelens van andere individuen aan de belangen, behoeftes en gevoelens van zichzelf. Dat is egoïsme.

Waarborg
Ik ben een individualist omdat ik tegen dat soort egoïsme ben. Als een samenleving het bestaansrecht van individuen niet boven alles stelt, stelt die samenleving als samenleving weinig voor. Iedere samenleving hoort er naar te streven om het bestaansrecht van elk individu te waarborgen.

De bekrompen kerk
De alinea waarmee ik begon, schreef ik als een reactie op een stuk van Frans Wiertz dat zaterdag 9 september 2023 in Trouw stond. In dat stuk betoogde de voormalige bisschop van Roermond dat individuele vrijheid in feite niets meer is dan geestelijke armoede. Ook hij geeft de individualisering van de samenleving de schuld van alles wat er mis is in de samenleving. Ik ben opgevoed als katholiek en ben blij dat ik de bekrompenheid van die kerk achter me heb gelaten.

Eigen verantwoordelijkheid
Dat kon ik doen omdat ik koos voor individualisme. Doordat ik koos voor individualisme koos ik er voor om verantwoordelijk te zijn voor mijn eigen gedrag. Die verantwoordelijkheid zal ik nooit meer aan een collectief overdragen. Nooit zal ik me meer onderwerpen aan een homogene cultuur. Mijn individuele vrijheid beschouw ik als een enorme geestelijke verrijking. Daar mag Frans Wiertz anders over denken, maar dat betekent niet dat hij gelijk heeft. Wat hij als armoede beschouwt beschouw ik als verrijking. Ik denk dat dit komt omdat hij zich aan een collectief onderwerpt en ik niet.

Reactie
Mijn reactie op het stuk van Frans Wiertz werd, de week erop, in Trouw geplaatst. In sterk verkorte vorm. Knap genoeg wist de redactie toch de kern van mijn betoog intact te laten. Daarom sluit ik dit stuk met die verkorte vorm af:

INNIG VERBONDEN

Ik ben een overtuigd individualist. Ik beschouw ieder individu als gelijkwaardig aan mezelf: ik mag de belangen, behoeftes en gevoelens van geen ander individu ondergeschikt maken aan mijn eigen belangen, behoeftes en gevoelens. Juist omdat ik een individualist ben, voel ik me innig verbonden met elk ander individu. Het probleem is niet dat de samenleving individualiseert, maar dat mensen teveel met hun eigenbelang bezig zijn, individueel of collectief. Er is dan sprake van egoïsme en niet van individualisme. Een egoïst plaatst zijn persoonlijke belang of dat van de groep waartoe hij/zij behoort boven het belang van anderen.

Ruud Moors Utrecht