Overeenkomst
Wat is de grote overeenkomst tussen voetbalhooligans en de belastingdienst?

De groep
Dat is het gegeven dat individuen zich aanpassen aan de groep en dan dingen doen die ze. als individu niet in hun hoofd zouden halen. Door je te onderwerpen aan het collectief kun je, blijkbaar, het individuele geweten uitzetten. Dat geweten vergeet je gewoon door je te conformeren aan het collectief.

Het eigen handelen
Verantwoordelijkheid nemen voor het eigen handelen is zo eenvoudig nog niet. Niet alleen omdat je dan na moet denken over je eigen handelen, maar ook omdat je, als individu, veel kwetsbaarder lijkt dan als deel van een groep. Maar eigenlijk is het nog ingewikkelder. Voetbalhooligans betreden een strijdperk dat niet alleen gevaarlijk is voor de slachtoffers van die hooligans, maar ook voor elke voetbalhooligan zelf.

Verlies van het ik
Schijnbaar is er iets dat alle gevaar overstijgt. Iets dat belangrijker is dan lijf en leden. Schijnbaar is de kick van het collectieve geweld zo intens en verslavend dat dat belangrijker is dan het eigen welzijn. ‘Het individu bereikt de hoogste top van zijn vermogens in het verlies van het eigen ik, in het worden tot massa,’ schrijft Nelleke Noordervliet in haar column in Trouw op zaterdag 30 september 2023.

Het hogere doel
Hoe extreem dat kan zijn blijkt wel uit de collectieve bereidheid om zelfs het eigen leven te geven voor het hogere doel, voor de groep waar men toe behoort. Diezelfde offerbereidheid zie je ook bij voetbalhooligans. Het gaat daarbij om de kick van het geweld, niet om het doel ervan.

Individualisme
‘Onze tijd heet individualistisch te zijn en individualisme wordt gelijk gesteld aan egoïsme. Maar zo simpel is het niet.’ schrijft Nelleke Noordervliet.

Homofobie
Ik was zestien en zat in de kroeg naast een jongen die trots vertelde dat hij in het weekend met een aantal vrienden naar het park was gegaan om homo’s in elkaar te slaan. Ik vroeg hem waarom. ‘Eh… homo’s,’ zei hij met een verbaasde frons, alsof daarmee alles was uitgelegd. “Maar waarom ga je homo’s in elkaar slaan, daar heb je toch geen last van,’ zei ik. Hij was even stil, alsof hij daar nog nooit over nagedacht had. ‘Stel dat ik homo zou zijn,’ vervolgde ik, ‘en je zou mij daar tegenkomen, zou je mij dan ook in elkaar slaan?’ ‘Eh, nee,’ zei hij. ‘Waarom niet?’ vroeg ik. ‘Tja, jou mag ik,’ zij hij met een timide grijns.

De ander
Op het moment dat hij met vrienden weg was, dacht hij nergens over na. Dan conformeerde hij zich aan de dynamiek van de groep. Automatisch, zonder er bij na te denken. Tegelijkertijd wist ik dat hij mij geen kwaad zou doen. Omdat hij me kende. Omdat hij me mocht. Omdat hij mij niet als de ander zag. Zelfs niet als ik een homo zou blijken te zijn.

Groepsdruk
Maar op het moment dat hij met een groep op stap was en ‘de ander’ tegenkwam dan liet hij zich door de groep bepalen in het vernederen van die ‘ander’. Die ander was dan geen individu meer maar iemand die niet tot dezelfde groep als hijzelf behoorde. En het bestaansrecht van ‘de ander’ mag je aantasten, sterker nog, de groepsdruk kan zo groot zijn dat je niet anders meer lijkt te kunnen dan het bestaansrecht van de ander aantasten. Doe je dat niet, dan wordt je door de groep als vijand of verrader gezien. Met alle gevolgen van dien.

De eigen groep
Dat is misschien wel de belangrijkste reden dat er zo weinig mensen bij de belastingdienst in opstand kwamen toen men er achter kwam hoe rampzalig de fraudejacht uitpakte voor veel slachtoffers. Het was niet omdat men dat niet wist, maar de belangen van de eigen groep, in dit geval de dienst toeslagen, onderdeel van de belastingdienst, gingen voor de belangen van degenen die daar de dupe van waren.

Een loyaal ambtenaar
De voormalig directeur van die dienst heeft, naar eigen zeggen, pogingen gedaan om de fraudewet te verzachten, maar toen een motie met die strekking van SP-kamerlid Tjitske Siderius door de tweede kamer werd verworpen, stopte hij met die pogingen. ‘Als de politiek dit wil, dan ben ik een loyaal ambtenaar,’ stelde hij, maar ook: ’Nu denk ik dat ik dat beter niet had kunnen doen.’ De vraag is of je inderdaad een loyaal ambtenaar bent als je je laat corrumperen door wat de politiek wil, zelfs als je eigenlijk wel weet dat dat niet deugt.

Hoog risico
Opvallend is overigens dat één van de vinkjes voor ‘hoog risico’ een laag inkomen was. De dienst toeslagen kreeg de opdracht om jaarlijks 25 miljoen aan fraude op te sporen. Omdat dat moeilijk te realiseren was besloot toeslagen in 2018 om extra te gaan controleren bij ouders met de laagste inkomens, die meer dan 20.000 euro aan kinderopvangtoeslag ontvingen omdat ze, juist bij deze mensen, een hoger bedrag konden terugvorderen, zodat aan de opdracht om jaarlijks 25 miljoen aan fraude op te sporen kon worden voldaan.

Catch 22
Laat dat even tot je doordringen. Je gaat de mensen met de laagste inkomens extra controleren omdat je weet dat je bij hun, volgens de regels, een hoog bedrag kan terugvorderen, zodat je aan de opdracht die je van hogerhand krijgt, kan voldoen. En dan laat je niet tot je doordringen dat die mensen helemaal het geld niet hebben om zo’n terugvordering op te kunnen hoesten. Juist omdat ze tot de laagste inkomens-groep behoren.

Bezwaar werd informatieverzoek
Daar komt bij dat voor die extra controle ambtenaren werden weggehaald bij de afdeling bezwaarschriften, waardoor bezwaren nauwelijks tot niet werden behandeld. Om dat probleem op te lossen verzon iemand, maar wie is niet duidelijk, dat tienduizend bezwaarschriften als informatieverzoeken dienden te worden afgehandeld. Dat mag helemaal niet. Dat gaat tegen de wet in. Daardoor zijn de ouders nog meer benadeeld.

Dubbel gestraft
Was er dan niemand binnen de dienst toeslagen die protesteerde? Jawel. Pierre Niessen wees er in 2013 al op dat de belastingdienst doelbewust besloot bezwaarschriften van ouders te behandelen als een verzoek om inlichtingen, terwijl in het systeem wel werd ingevoerd dat het bezwaar ‘afgewezen’ en ‘afgehandeld’ zou zijn. Het gevolg was dat ouders de mogelijkheid werd ontnomen om in beroep te gaan tegen de afwijzing en ook nog rente over het verschuldigde bedrag moesten betalen. Daar zijn zo’n 40.000 ouders door benadeeld.

De regels
Hij besluit als ambtenaar om de rente van die ouders ‘weg te poetsen’, maar zijn collega’s durven dat niet. Die zijn jonger dan hij en willen het risico niet lopen dat ze iets doen dat hun positie en loopbaan binnen de belastingdienst kan schaden.

De opdracht
Pierre Niessen kon niet anders dan zijn geweten volgen. Dat leidde uiteindelijk wel tot een burn-out. Niet in de laatste plaats omdat hij, zoals hij zelf zei, op een eilandje was komen te zitten. Tegen een leidinggevende die hem verweet dat hij zich niet aan de opdracht hield zei hij dat die dan maar een formele klacht tegen hem moest indienen. Dat is vervolgens nooit gebeurd.

Geweten
Pierre Niessen is een individualist. In tegenstelling tot veel, maar niet alle, van zijn collega’s. Hij durft uit te gaan van zijn geweten en, als dat nodig is, in te gaan tegen de groepsdynamiek. De meeste mensen doen dat niet. Die sussen hun geweten en passen zich aan de groepsnormen aan.

Individualisten
Er wordt wel eens beweerd dat we in een individualistische tijd zouden leven, waarbij gesuggereerd wordt dat individualisme gelijkgesteld is aan egoïsme. Ik denk dat dat onzin is. Het zijn niet de individualisten die zich samenvoegen tot een massa gewelddadige voetbalhooligans. Het zijn niet de individualisten die zich voegen naar de wensen van het bedrijf of de instantie waar ze toevallig deel van uitmaken.

Betrokkenheid
Het zijn individualisten die zich ontpoppen tot klokkenluiders en aan de bel trekken als het bedrijf of de instantie waar ze deel van uitmaken dingen doen die schadelijk zijn voor de samenleving. Dat doen ze niet uit egoïsme. Dat doen ze uit betrokkenheid, ook al is de prijs die ze daarvoor betalen erg groot.

Conformisten
Het zijn de conformisten die weten dat wat ze doen niet klopt, maar het toch doen omdat ze nou eenmaal deel uitmaken van een bedrijf, een instantie of een groep die hen daartoe verleidt. En omdat ze het lef missen om simpelweg volgens hun eigen geweten te handelen.

Geweten op slot
Mannen die normaal nooit een vrouw zouden verkrachten doen dat wel als ze deel gaan uitmaken van een legereenheid waarbinnen dat als een gegeven beschouwd wordt. Ze weten heus wel dat wat ze doen niet deugt, maar ze durven zich niet niet te conformeren, dus zetten ze hun geweten op slot en rationaliseren hun persoonlijke verantwoordelijkheid weg, zodat ze zich niet hoeven distantiëren van de groep waar ze op dat moment deel van uitmaken.

De massa
Mannen die normaal nooit een willekeurig iemand in elkaar zouden rammen vanwege diens seksuele voorkeur, doen dat in groepsverband wel, zonder zich af te vragen wat ze nou eigenlijk aan het doen zijn. Het ik gaat op in de massa.

Het slechtste
Conformisme haalt het slechtste in de mens naar boven. Altijd.

Conformisme
Conformisme zorgde ervoor dat de toeslagen-affaire zo uit de hand is gelopen. Conformisme zorgt ervoor dat soldaten zich te buiten gaan een excessief geweld en verkrachtingen. Conformisme zorgt ervoor dat voetbalhooligans zich samenvoegen om zich collectief aan geweld te kunnen laven. Conformisme zorgt ervoor dat mensen iedereen die niet tot de eigen groep behoort als vijand zien. Conformisme zorgt voor een gebrek aan acceptatie en tolerantie ten opzichte van mensen die anders zijn.

Bestaansrecht
Het wordt tijd dat we collectief het individualisme gaan omarmen. Dat we ons realiseren dat ieder individu evenveel bestaansrecht heeft als wijzelf, ongeacht de verschillen tussen dat individu en onszelf. Dat betekent dat we erkennen dat wij niet het recht hebben om de belangen, behoeftes en gevoelens van een ander individu ondergeschikt te maken aan onze eigen belangen, behoeftes en gevoelens. Het betekent ook dat we niet hoeven en eigenlijk ook niet mogen accepteren dat een ander onze belangen, behoeftes en gevoelens ondergeschikt maakt aan die van hem of haar.

Gelijkwaardigheid
We zijn weliswaar niet gelijk, maar wel degelijk gelijkwaardig. Als individuen.

Groepen
Als je het individualisme als basis neemt dan conformeer je je niet klakkeloos aan de groep waar je toe behoort. Dan denk je niet dat mensen die tot je eigen groep behoren er meer toe doen dan mensen die tot een andere groep behoren.

De mensheid
Als individu conformeer ik me maar aan één groep mensen. De totale mensheid. En ieder individu die deel uitmaakt van die mensheid beschouw ik als gelijkwaardig aan mezelf. Daarom mag ik geen enkel individu als minderwaardig aan mezelf beschouwen. Daarom zal ik ook geen enkel individu als meerderwaardig aan mezelf beschouwen.

Ieder individu is, als individu, gelijkwaardig aan mijzelf.