Vergelijken
Als je twee willekeurige mensen met elkaar vergelijkt, hoef je niet verbaasd te zijn als je er achter komt dat ze meer met elkaar overeenkomen dan van elkaar verschillen. Daarom is het verbazingwekkend dat ze elkaar soms als tegenpolen beschouwen met de daarbij behorende vijandigheid.

Waarom?
Waarom beschouwden de nazi’s de joden als hun vijand? Waarom wilden ze die vijand vernietigen? Als mens verschilden ze nauwelijks van elkaar. Waarin verschilden ze dan wel? Het enige verschil tussen een nazi en een jood was de groep waartoe ze geacht werden te behoren. Er was en is geen wezenlijk ander verschil.

Fin of Italiaan
Wat is het verschil tussen een Fin en een Italiaan? Het is niet de geboorteplaats. Een Fin kan wel degelijk in Italië geboren zijn (als kind van diplomaten bijvoorbeeld) en een Italiaan kan (om dezelfde reden) ook heel goed geboren zijn in Finland. Wat is dan het verschil? Een Italiaan kan blond haar hebben en een Fin pikzwart haar. Het is goed mogelijk dat een Italiaan niet alleen Italiaans spreekt maar ook Fins en dat een Fin niet alleen Fins spreekt maar ook Italiaans.

De ander
Wat bepaalt eigenlijk dat we een ander als een ander zien en weer een ander als iemand als onszelf? Waarom zou een republikein in Amerika een hekel moeten hebben aan een democraat? Is die mens die zich met de democraten verbindt daardoor ineens een minder mens? En waarom zou een democraat een hekel moeten hebben aan een republikein? Is de mens die zich met de republikeinen verbindt daardoor een minder mens?

Verschillen
In tegenstelling tot wat voor de hand lijkt te liggen is het niet het verschil tussen de ene mens en de ander die die twee mensen tegenover elkaar plaatst. Die verschillen zijn, als je er goed over nadenkt, minimaal.

Alleenrecht op de waarheid
Wat voor mij belangrijk is, is dat vaak ook voor iemand die een ander wereldbeeld heeft dan ik. Dat is waarom ik een onderscheid maak tussen ideeën en de mensen die die ideeën koesteren. Ik moet niets hebben van het Christendom, de Islam, het Hindoeïsme of welke andere religie dan ook die claimt het alleenrecht op de waarheid te hebben. Toch wijs ik geen enkele Christen, Moslim, Hindoe of andere volger van een religie als mens af.

Overeenkomsten
Ik ga er van uit dat we veel meer op elkaar lijken dan van elkaar verschillen. We dragen niet dezelfde kleren, dat is alles. We hebben niet dezelfde ideeën over de oorzaak en de betekenis van het bestaan, dat is alles. Maar we lijden allemaal honger als we niet genoeg te eten hebben, We lijden allemaal dorst als we niet genoeg te drinken hebben. We voelen ons allemaal tekortgedaan als we naar ons gevoel onrechtvaardig behandeld worden.

De dood
We zijn allemaal naakt onder onze kleren. We worden allemaal geboren en gaan ook allemaal weer dood. En als we dood zijn is geen enkel onderscheid meer van belang, ook al ligt de een in een praalgraf en de ander als as uitgestrooid in een rivier. ‘In de grond zeide unne mens, unne doodgewone mens,’ zong Wannes van der Velde op een elpee die ik ooit van hem kocht. Dat geldt voor ons allemaal, of we nou in een kasteel of in een plaggenhut geboren zijn.

Meer of minder
Natuurlijk zijn er verschillen tussen mensen. Maar geen enkel verschil maakt de ene mens minder mens dan de ander, geen enkel verschil maakt de ene mens meer mens dan de ander. En hoe belangrijk iemand is voor de geschiedenis van de mensheid is feitelijk niet te bepalen.

Een naam
Vrijwel iedereen weet dat er ooit iemand leefde die Alexander de Grote genoemd wordt. Heel lang geleden heeft hij geprobeerd de toenmalig bekende wereld te veroveren. Daarmee heeft hij eeuwige roem verworven. Dat wil zeggen dat zijn naam nog eeuwen lang bekend bleef. Maar is er nog iemand die weet wat zijn lievelingsgerechten waren of wie hij echt heeft liefgehad? Was hij werkelijk belangrijk en voor wie en waarom dan?

Geweld en vrede
Is dat omdat hij de wereld op een gewelddadige manier aan zich probeerde te onderwerpen en daardoor honderdduizenden levens verwoestte? Is hij daarom belangrijker dan de heersers van Perzië die er in geslaagd waren om driehonderd jaar lang vrede te bewaren in hun rijk, totdat hij dat zo nodig moest verzieken vanwege zijn ambitie om de wereld aan zich te onderwerpen? Waren die heersers van Perzië voor hun volk niet veel belangrijker dan Alexander de Grote, ondanks dat vrijwel niemand hun namen nog kent?

Ontmenselijken
Het grootste probleem van de mensheid is de mensheid zelf. De kern van dat probleem is onze neiging om onze medemensen te ontmenselijken door ze buiten onze definitie van menszijn te plaatsen. Dat is waarom nazi’s de joden ‘ratten’ noemden. Dat is waarom sommige joden de Palestijnen als ‘beesten’ betitelen. Als je je medemensen niet meer als medemensen definieert hoef je je niet meer bezig te houden met de pijn die je hen doet, dan geef je jezelf het recht je medemensen te vernederen, te bestelen en zelfs te doden.

Serieus nemen
‘Waar er twee vechten zijn er twee schuld,’ wordt wel eens gezegd. Dat is niet altijd waar. In ieder geval is het geen gedeelde schuld. Als je mij niet serieus neemt omdat ik in Limburg geboren ben en daar het recht aan ontleent om mij pijn te doen, opzettelijk te kwetsen en te vernederen, dan zijn we niet gelijkwaardig schuldig als we daardoor in conflict met elkaar komen. Als ik jou niet serieus neem omdat je op een politieke partij hebt gestemd waar ik niks van moet hebben en daar het recht aan ontleen om jou pijn te doen, opzettelijk te kwetsen en te vernederen, dan zijn we niet gelijkwaardig schuldig als we daardoor in conflict komen.

Gelijk
Wat de verschillen tussen mij en een ander mens ook zijn, als mens zijn we gelijk. Voor mij is dat een vanzelfsprekende aanname. Hoe zou ik kunnen bepalen of die ander als mens minder waarde zou hebben dan ik zelf? Dat kan ik nooit objectief doen. Hoe zou een ander dan kunnen bepalen dat ik als mens minderwaardig zou zijn aan hem of haar? Dat kan die ander nooit objectief doen.

Bestaansrecht
Heeft een hoogbegaafd iemand meer bestaansrecht dan iemand met een laag IQ? Op grond waarvan dan? Stel dat het antwoord daarop is dat een hoogbegaafd iemand nou eenmaal een belangrijkere rol in de wereld in kan nemen dan iemand die een laag IQ heeft. Is dat dan werkelijk zo? Hoe bepaal je dat dan?

Zeer zwakbegaafd
Ik was 19 jaar oud en werkte op Kempenhaeghe, een epilepsie-centrum, als leerling-verpleegkundige. Er was een jaarlijks feest waar alle patiënten naar toe gingen, behalve een patiënte waarvan gedacht werd dat ze daar, omdat ze zeer zwakbegaafd was, alleen maar onrustig van zou worden. Er moest iemand van de verpleging achterblijven om op haar te passen en daar meldde ik me vrijwillig voor aan.

Kasplantje
Het werd een ervaring die mij voorgoed veranderde. Normaal werkte ik op een andere afdeling, dus kende ik deze patiënte niet erg goed. Het hoofd van die afdeling vertelde dat ze een geschat IQ van 20 had. Ze zei nooit wat en verstond ons waarschijnlijk ook niet. Ze was half blind en in hoeverre ze kon horen was ook niet duidelijk. ‘Het is net een kasplantje,’ werd mij verzekerd.

Lepel
Dat vond ik geen prettige term. Hoe verschillend ze ook van mij was, ze was en bleef een mens in mijn ogen. Het feest zou de hele middag duren dus ik zat tegenover haar en voerde haar wat pap en limonade. Om haar te laten weten dat er een lepel pap aan zat te komen tikte ik met de lepel tegen haar onderlip waarop ze haar mond opendeed en ik de lepel haar mond inschoof.

Grijns
Op een gegeven moment tikte ik, per ongeluk, toen ik de lege lepel uit haar mond trok, tegen het tipje van haar neus. Prompt verscheen er een enorme grijns op haar gezicht. Waarom en hoe weet ik niet, maar ze vond dat tikje tegen haar neus blijkbaar prettig. Dus voerde ik haar en tikte expres iedere keer dat ik de lepel uit haar mond terugtrok even tegen haar neuspuntje en iedere keer verscheen er daardoor een grijns op haar gezicht.

Contact
Altijd als ik aan die middag terugdenk ontroert me dat weer. Door het contact dat er tussen ons ontstond werden we gelijkwaardig ondanks onze verschillen. En die gelijkwaardigheid ontroert me, iedere keer dat ik er aan terugdenk opnieuw.

Verbinding
Ik denk dat die gebeurtenis me heeft doen beseffen dat ieder mens als mens gelijkwaardig is aan mij als mens. Dat de verschillen er feitelijk niet toe doen. Dat de kunst van het menszijn is om je met andere mensen te verbinden en dat die verbinding de essentie is. En dat je je alleen maar echt kan verbinden met een ander als je die ander als gelijkwaardig ziet.

Samen
Ik weet nog steeds niet wie de verbinding tussen die zwakbegaafde vrouw en mij tot stand bracht. Ik zou kunnen beweren dat ik het was omdat ik die lepel tegen haar neuspuntje tikte, maar dat is onzin. Als zij daarop niet gereageerd had dan was die verbinding nooit tot stand gekomen. Maar dat betekent niet dat zij die verbinding tot stand bracht. Dat deden we samen.

Medemensen
Dankzij haar besef ik dat ieder mens een medemens is. Dat is voor mij een essentieel besef. Ik weet niet of ik dat besef zonder haar zou hebben verkregen. Alleen daarom al kan ik niet anders dan haar hetzelfde bestaansrecht gunnen dat ik mezelf toeken.

Mensen
Er is voor mij geen verschil tussen een Israëliër en een Palestijn als mens. Russen zijn geen ander soort mensen dan Europeanen. Democraten zijn geen ander soort mensen dan republikeinen. Han-chinezen zijn geen ander soort mensen dan Oeigoeren.

Ouder
Als een ouder een kind verliest in een oorlog dan is dat een persoonlijke tragedie voor die ouder. Wie die ouder ook is, tot welke groep die ouder ook behoort.

Bestaansrecht
Geen mens heeft minder bestaansrecht dan ik heb. Dat betekent voor mij dat ik de behoeftes, belangen en gevoelens van geen enkel mens aan mijn behoeftes, belangen en gevoelens mag onderwerpen.
Geen mens heeft meer bestaansrecht dan ik heb. Dat betekent voor mij dat ik niet mag en hoef te accepteren dat een ander mens mijn behoeftes, belangen en gevoelens aan die van hem of haar onderwerpt.

Verschil
Natuurlijk verschillen mensen onderling. Maar in het menszijn zijn we gelijk. En dat is wat ik bedoel als ik zeg dat mensen gelijkwaardig zijn.

Uiteindelijk komt het allemaal op deze gouden regel neer:

‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.’

Ook niet als die ander tot een andere groep behoort.