Emoties
Hoewel mensen rationele vermogens hebben, zijn we ten diepste emotionele wezens. Het zijn emoties die ons drijven. Het zijn onze belangen, behoeftes en gevoelens die bepalen hoe we naar de wereld om ons heen kijken. En belangen, behoeftes en gevoelens hebben allemaal met emoties te maken.

Argumenten
Al zijn argumenten nog zo rationeel, als ze onze belangen, behoeftes en gevoelens ter discussie stellen, hebben we de neiging om die argumenten te vervangen door argumenten die aansluiten bij onze belangen, behoeftes en gevoelens, ook als die argumenten veel minder rationeel zijn, of zelfs irrationeel.

Rationeel
Er is mij ooit verweten dat ik te rationeel zou zijn. Degenen die mij dat verweten gingen er daarbij vanzelfsprekend van uit dat ik daardoor niet bij mijn gevoel zou kunnen. Alsof het feit dat ik gebruik maak van mijn vermogen om rationeel te denken er voor zou zorgen dat ik ongevoelig zou zijn. Alsof rationaliteit het hebben van emoties uit zou sluiten.

Cirkel
Hoewel ik wist dat dat onzin is, kon ik op grond van die vooronderstelling niets inbrengen tegen het idee dat ik niet bij mijn gevoelens zou kunnen omdat ik te rationeel zou zijn, omdat alle argumenten die ik inbracht als rationeel gezien werden en dus als bevestiging van de stelling dat ik niet bij mijn gevoelens zou kunnen. Het is een perfecte cirkelredenatie.

Altijd gelijk
Als je stelt dat iemand die rationeel nadenkt daardoor niet bij diens gevoelens kan en die persoon probeert door middel van rationele argumenten aan te tonen dat dat niet klopt, dan bewijst het feit dat diegene daar zijn ratio voor gebruikt dat hij of zij niet bij diens gevoelens kan, waardoor je die argumenten gewoon naast je neer kunt leggen. En zo heb je altijd gelijk.

Argumenten
De mensen die mij op die manier betichten niet bij mijn gevoel te kunnen, hadden, denk ik, een probleem met het feit dat ik graag door middel van argumenten dingen duidelijk probeer te krijgen. Met name dingen die met emoties te maken hebben.

Bepalende emoties
Dat is niet omdat ik emoties weg probeer te redeneren, maar omdat ik nieuwsgierig ben naar de manier waarop emoties ons bepalen. Met name met de manier waarop emoties mij bepalen. Want ook ik ben ten diepste een emotioneel mens. Mijn belangen, behoeftes en gevoelens zijn de basis van mijn handelen, van de keuzes die ik maak.

Reacties
Als ik woede voel, reageer ik ook met woede. Als ik verdrietig ben, reageer ik met verdriet. Als ik angstig ben, reageer ik met angst. Als ik ontroerd ben, reageer ik met ontroering. Als iemand mijn belangen aantast, reageer ik geprikkeld. Zelfs als ik rationeel kan begrijpen waarom iemand dat doet.

Onbeheersbare emoties
In tegenstelling tot de mensen die mij ooit verweten dat ik te rationeel zou zijn en daardoor niet bij mijn gevoel zou kunnen, weet ik dat ik juist heel sterk emotioneel gedreven ben. Zo sterk dat ik dat lang niet altijd beheers. Tot paniekaanvallen toe. Van onzekerheid kan ik zomaar in paniek raken en daardoor, als het ware, opgevreten worden door emoties die ik niet langer beheers.

Paniek
Ik ging, zo’n twintig jaar geleden, samen met mijn echtgenote en kind naar Maastricht met de trein, toen die trein ineens bij Boxtel stilstond en niet verder ging. We werden geacht verder met de bus te gaan. En ik raakte in paniek. Ineens werd een eenvoudige reis ingewikkeld. Waar moest ik heen? Hoelang zouden we vertraging hebben? Het waren nog niet eens die vragen die me onzeker maakten, maar het was de situatie die plots, zonder dat ik daar iets over te zeggen had, ontstaan was.

Frustratie
Ik was volslagen in paniek. Ik schreeuwde het letterlijk uit van frustratie. Mijn kind keek me fronsend aan en ik wist dat ik me zou moeten beheersen, maar het lukte me pas toen mijn echtgenote de leiding op zich nam en tegen me zei dat ik me op haar kon verlaten. Daardoor werd ik rustiger, omdat ik haar volledig vertrouw. Omdat zij de verantwoordelijkheid van me over nam, durfde ik kalm te worden.

Natrillen
Mijn echtgenote zocht uit waar de bussen waren, we liepen er heen en stapten in een bus die ons naar Weert zou brengen (van daaruit konden we verder met de trein naar Maastricht). In de bus zat ik nog na te trillen van emotie. Van enig rationeel vermogen was op dat moment bij mij geen sprake.

Waarom paniek?
Pas toen ik weer thuis was, was ik in staat om op die gebeurtenis te reflecteren. Ik haalde diep adem en vroeg me af waarom ik zo in paniek was geraakt. Ik vroeg me af wat het ergste was dat had kunnen gebeuren. Alle treinen stonden stil. Ook de trein terug naar huis reed niet. Stel dat er geen bussen waren geweest, of we ze niet hadden kunnen vinden en dat we daardoor in Boxtel vast waren komen te zitten, wat dan?

Oplossingen
Dan zouden er, zo bedacht ik, drie mogelijkheden zijn. Of we zouden een taxi zoeken die ons voor heel veel geld terug naar Utrecht zou brengen of we zouden in Boxtel een hotel moeten zoeken waar we de nacht door zouden brengen. En de derde mogelijkheid was dat we de nacht op het station door hadden moeten brengen.

Niet bedreigend
Geen van die mogelijkheden zou rampzalig zijn geweest, bedacht ik. En toen werd ik kalm. Ik realiseerde me dat de situatie die bij mij tot een paniekaanval had geleid, eigenlijk helemaal niet zo bedreigend was geweest. En daar werd ik rustig van. Ik heb daarna nooit meer een paniekaanval gehad als de trein plots stopte en we met een bus verder moesten.

De logica
Op het moment van zo’n paniekaanval ben ik niet in staat om rationeel te denken. Dan heeft de emotie mij volledig in de greep. Maar als ik op een ander moment nadenk over de logica van zo’n paniekaanval kan ik er voor zorgen dat ik zo’n paniekaanval in de toekomst kan voorkomen.

Pure emotie
Zo’n paniekaanval zet alle rationaliteit tijdelijk uit. Pure emotie is, zo heb ik ervaren, rampzalig. Door middel van rationeel denken kan een rauwe angstemotie omgezet worden in een hanteerbare emotie. Ik voel nog steeds een lichte irritatie als een trein waarin ik zit plotseling stilstaat, niet verder gaat en ik de rest van de reis op een andere manier moet voortzetten, maar paniek voel ik niet meer. Dat betekent dat ik niet meer de gevangene van die emotie ben.

Onzekerheid
Alles wat vreemd is roept weerstand op. Alles wat verwachtingen doorkruist roept irritatie op. Alles wat belangen, behoeftes of gevoelens lijkt te ondermijnen roept een vorm van paniek op. Zelfs als er geen werkelijk groot gevaar is. Het is het gevoel dat iets gevaarlijk kan zijn dat een zekere vorm van paniek oproept. Het is in wezen het gevoel van onzekerheid die een enorme paniek op kan roepen.

Parkeren
En paniek, dat weet ik uit ervaring, schakelt het rationele vermogen vrijwel geheel uit. Alleen als iemand die je vertrouwt de situatie van je overneemt, ben je in staat om die paniek te parkeren. Niet dat die dan weg is, maar je schakelt die paniek uit, door de verantwoordelijkheid voor de situatie uit handen te geven.

Gevaar benadrukken
Autocraten zijn vaak meesters in het bespelen van paniekgevoelens bij een bevolking. Ze voeden die paniek door het gevaar van alles dat als vreemd ervaren kan worden te benadrukken en vaak ook te overdrijven, zodat er binnen de bevolking een gevoel van paniek ontstaat. Vervolgens vertellen ze de bevolking dat zij bij uitstek degene zij die dat gevaar kunnen en zullen bestrijden als de bevolking bereid is om hen de totale macht te geven.
Als ik aan mijn eigen paniekaanvallen denk, dan begrijp ik dat volkomen.

Autocraten
Het wrange is alleen dat autocraten er niet echt baat bij hebben om paniek te reduceren, maar juist gedijen hoe meer de bevolking in paniek is. Zeker als je mensen ook bang weet te maken voor degenen die met argumenten laten zien dat die paniek niet nodig is.

Betrouwbaar
Mijn echtgenote is betrouwbaar. Ik weet dat ze geen misbruik zal maken van mijn paniekaanvallen. Daardoor ben ik ook in staat om na zo’n paniekaanval na te denken over de redelijkheid en onredelijkheid van die aanval. Zodat ik, in ieder geval achteraf, door middel van rationaliteit de paniek weg kan nemen of in ieder geval verminderen.

Paniek voeden
Maar een autocraat is er niet bij gebaat dat ik niet in paniek ben. Die is er niet bij gebaat dat ik, door middel van rationeel denken, op mijn paniek kan reflecteren zodat ik mezelf kan trainen om er beter mee om te gaan. Zolang ik in paniek ben, ben ik niet in staat om helder na te denken en helder te zien wat het probleem is, wat de gevolgen van dat probleem kunnen zijn en hoe ik daar zo goed mogelijk mee om kan gaan. En daar heeft een autocraat baat bij.

Vijand van het volk
Daarom zal een autocraat proberen om iedereen die door middel van rationele argumenten het werkelijke gevaar van datgene dat paniek veroorzaakt probeert hanteerbaar te maken, als vijand van het volk af te schilderen. Het is immers niet de bedoeling dat het volk rationeel leert denken, maar dat het volk zich onderwerpt door op een irrationele wijze in paniek te zijn.

Ik ik ik
Ik weet wat goed voor je is. Ik ben de oplossing. Ik ben jullie redder. Ik zet jullie weer op één. Ik zal de vijand die ik zelf heb gecreëerd om jullie paniek aan te wakkeren bestrijden. Ik weet wat het volk wil. Ik kom op voor jullie manier van denken. Ik kom op voor onze superieure cultuur door diegenen te bestrijden die een achterlijke cultuur hebben en die jullie cultuur willen aantasten.

Paniek maakt dom
In alles wat de autocraat zegt, voedt hij de paniek waardoor zijn volgelingen niet meer helder kunnen nadenken en zich gemakkelijk overgeven aan de autocraat. Dat kun je degenen die in paniek zijn nog niet eens kwalijk nemen. Door in paniek te zijn wordt een mens dom. Ieder mens, ook ikzelf.

Dat komt omdat paniek een allesbepalende emotie is.

Paniek schakelt het verstand uit
Daardoor is het ook een gevaarlijke emotie. Niet omdat emoties gevaarlijk zijn, maar omdat deze emotie het verstand uitschakelt. Dat doet empathie niet. Dat doet een groot gevoel van liefde voor het leven niet. Dat doet ontroering niet.

Verliefdheid en ratio
Emoties zijn gebaat bij rationeel denken. Door rationeel denken worden emoties hanteerbaarder. Als je verliefd bent, verblindt die liefde je oordeel over iemand. Door rationeel na te denken over wat die persoon met je verliefdheid doet, hoe die persoon je behandelt, kun je er achter komen dat je verliefdheid je verblind heeft, waardoor je bepaalde eigenschappen niet zag, of dat de persoon waar je verliefd op bent iemand is voor wie je een langdurige liefde kunt voelen. Als je je ratio daarbij uitschakelt zou je uiteindelijk wel eens van een hele koude kermis thuis kunnen komen.

Gevoelens verfijnen
Ieder mens wordt door emoties gedreven. Voor ieder mens zijn belangen, behoeftes en gevoelens de basis van het menszijn. Dat gaat aan het rationele vooraf. De ratio waar we gebruik van kunnen maken, kan ons helpen om onze gevoelens te verfijnen door er op te reflecteren. Die ratio kan ons ook helpen om de paniek die we voelen in het juiste perspectief te zien.

Emotie en ratio
Ik heb ergens gelezen dat het rationele deel van ons brein later is ontstaan dan het emotionele deel. Dat betekent dat de oorsprong van ons zijn in dat emotionele deel ligt. Maar ik geloof dat het rationele deel niet veel later is ontstaan. Al was het maar om niet constant als een kip zonder kop rond te hoeven lopen.

Kip zonder kop
Ik vermoed dat het rationele deel van ons brein veel minder ontwikkeld is dan misschien goed voor ons zou zijn. In zekere zin zijn we de slaaf van onze emoties. Dat geldt zeker voor paniek. Een mens in paniek rent rond als een kip zonder kop. Ik weet dat. Want ik heb vaak als een kip zonder kop in paniek rond gerend. En ik weet dat me dat nog steeds kan gebeuren. Maar ik weet ook wat me dan te doen staat.

De vraag
Op een later moment, wanneer datgene waardoor ik in paniek raakte verder van me af staat, mezelf de vraag stellen: ‘Wat was nou het ergste dat er had kunnen gebeuren?’ Als ik dat helder heb, ebt, vreemd genoeg, de paniek vanzelf weg.

Ik heb nog nooit een redelijke paniekaanval gehad.