Standpunt
Mensen willen liever bevestigd worden in hun gelijk dan toegeven dat ze ongelijk hebben of simpelweg niet zeker zijn van hun mening. Vandaar dat mensen als ze eenmaal een standpunt hebben ingenomen daar nauwelijks meer van af te brengen zijn.

Standvastig
Voor die eigenschap bestaat, gek genoeg, ook veel waardering. Mensen die consequent vasthouden aan hun gelijk worden als standvastig gezien, terwijl mensen die van mening veranderen als onstandvastig worden beschouwd. Zelfs als iemand tegen beter weten in aan een mening vast blijft houden wordt er vaak bewonderend gezegd dat hij of zij in ieder geval consequent is.

Rationeel vermogen
Dat mensen een groot rationeel vermogen hebben, staat wat mij betreft wel vast. Dat mensen daardoor ook redelijke wezens zijn, valt, denk ik, wel te betwijfelen. Het rationeel vermogen dat mensen bezitten kan op twee manieren worden ingezet. Het kan gebruikt worden om kennis op te doen of te toetsen, maar het kan ook gebruikt worden om vooroordelen te bevestigen en alles wat die vooroordelen in twijfel trekt te ontkennen.

Bevestigen
Er is een verschil tussen rationeel denken en rationaliseren. Beiden maken gebruik van het rationele vermogen. Het rationele denken is de manier waarop we onderzoeken wat we nog niet (zeker) weten, of gebruiken om de kennis die we denken te hebben te relativeren en eventueel te herzien. Rationaliseren maakt ook gebruik van ons rationele vermogen, maar doet dat om, kost wat kost, onze ideeën te bevestigen, zonder te toetsen of die ideeën wel kloppen of niet.

Rationaliseren
Dat mensen soms aan de meest vreemde en onlogische ideeën vasthouden heeft te maken met het vermogen om te rationaliseren. Alles wat het denkbeeld dat eenmaal is ingenomen weerspreekt wordt genegeerd. Alles wat dat denkbeeld bevestigt, hoe onlogisch ook, wordt omarmd.

Waarom?
Dat lijkt te maken te hebben met het feit dat de mens een sociaal wezen is. Het is belangrijk om bij een gemeenschap te horen. Los van een gemeenschap kan een individu nauwelijks bestaan. Daarom is het voor mensen belangrijk zich aan hun gemeenschap aan te passen. En een belangrijke manier om zich aan die gemeenschap aan te passen is door de normen en waarden van die gemeenschap over te nemen. Maar vooral ook om die normen en waarden niet ter discussie te stellen.

Deel van de gemeenschap
Als je afhankelijk bent van de gemeenschap waar je deel van uitmaakt en daarom de normen en waarden van die gemeenschap als een gegeven accepteert, dan kun je het je niet veroorloven om kritiek te hebben op die normen en waarden. Als je dan informatie krijgt die die normen en waarden relativeert of in twijfel trekt dan kun je twee dingen doen.

Relativeren of rationaliseren
Je kunt de normen en waarden die binnen je gemeenschap gelden proberen te relativeren of in twijfel te trekken, met het risico dat je daarmee de gramschap van de gemeenschap over je afroept, of je kunt je vermogen tot rationaliseren inzetten om de informatie die er voor zorgt dat je de normen en waarden van je gemeenschap ter discussie zou moeten stellen, te negeren.

Cognitieve dissonantie
Dat wordt ‘cognitieve dissonantie’ genoemd. En daar lijden we allemaal aan. Ik ook.

Collectief
Als een collectief van mensen, die zichzelf als een coherente gemeenschap beschouwt, ergens een definitief standpunt over heeft ingenomen, hoe irrationeel dan ook, zal ieder individu die zich daar tegen verzet door die gemeenschap worden buitengesloten en als een verrader worden gezien.

Logica
Het meest eigenaardige is wel het gegeven dat de logica daar geen rol in speelt, maar dat het juist die ideeën zijn die volstrekt niet aan de eisen van logica voldoen, die als ze eenmaal door de groep zijn geaccepteerd, niet meer voor correctie bevattelijk zijn.

Onderwerping
Dat is waarom religies zo succesvol zijn. Hoe irrationeler een religie is, hoe succesvoller, lijkt het wel. Het doel van een religie is niet om logisch te zijn en inzicht te geven in hoe de wereld of het bestaan werkelijk in elkaar zit, maar om mensen aan de groep te onderwerpen. Degenen die zich niet aan de groep wensen te onderwerpen worden dan als vijanden gezien of als dwaallichten.

Waarheid en werkelijkheid
Aan elke waarheid zou getwijfeld moeten mogen worden. De waarheid is niet hetzelfde als de werkelijkheid. De waarheid is een manier om naar de werkelijkheid te kijken. Maar geen enkele waarheid geeft inzicht in het totaal van de werkelijkheid.

Tolereren
Dat is een standpunt dat ik mag innemen in de samenleving waar ik deel van uitmaak. Door een groot deel van die samenleving zal ik daardoor hooguit getolereerd worden, maar zal ik niet wezenlijk geaccepteerd worden als een volledig lid van die samenleving.

Vreemde eend
Ik heb mij heel lang een vreemdeling in een vreemd land gevoeld. Wat logisch was voor mensen om mij heen, was dat voor mij lang niet altijd. Wat logisch was voor mij was dat voor de mensen om mij heen vaak ook niet. Als ik al in groepen bewoog werd ik hooguit getolereerd als vreemde eend in de bijt, maar ik maakte nooit deel uit van de kern van zo’n groep.

Periferie
Toch voel ik me nu geen buitenstaander meer. Niet omdat ik me heb geconformeerd aan de samenleving waar ik deel van uit maak, maar omdat ik mijn plaats in de periferie ervan heb geaccepteerd. Maar ook omdat ik er steeds meer achter kom dat ik meer lijk op mijn medemensen dan ik vroeger dacht.

Wankele aannames
Ik heb net zo’n last van cognitieve dissonantie. Ik ben soms net zo irrationeel overtuigd van mijn eigen gelijk. Ik vind het net zo moeilijk om te erkennen dat mijn denkbeelden op wankele aannames gebaseerd zijn. Ook ik denk vaak iets zeker te weten wat helemaal niet zeker te weten is. En ook ik pas mij aan aan de samenleving waar ik deel van uit maak.

Tolerant
Die samenleving is, tot nu toe, redelijk tolerant ten opzichte van mensen met afwijkende meningen. Dat beschouw ik als een zegen. In Noord-Korea of de volksrepubliek China, in Turkije, Iran of Rusland, zou ik moeten kiezen tussen zwijgen of het risico lopen gestraft te worden voor het ter discussie stellen van de ideeën die met geweld aan de samenleving worden opgelegd.

Leugen als waarheid
Het is verbijsterend om te zien dat de waarheid gecriminaliseerd kan worden. Dat de leugen als waarheid kan worden opgelegd. En dat de samenleving zich daaraan onderwerpt.

Hoe kan dat?
Veel mensen kiezen er voor om deel uit te maken van een groep en die groep dan als superieur en daardoor belangrijker dan andere groepen te beschouwen. Het deel van een groep uitmaken geeft een gevoel van collectieve macht. Dat lijkt vooral voor mensen die zich individueel nogal machteloos voelen, vaak een aantrekkelijke optie.

Vijanden
Als je deel uitmaakt van een groep die in strijd is of lijkt met een andere groep of groepen, dan is de neiging groot om die andere groep of groepen als vijanden te zien, zelfs als die groep of die groepen tot eenzelfde grotere groep behoren waartoe jouw groep behoort.

Verdeel- en heerstactiek
Als mensen zich terug trekken in het gelijk van hun eigen groep vanuit een gevoel van machteloosheid, worden ze strijdlustiger en zullen ze andere groepen sneller als tegenstander of vijand zien. Machthebbers maken daar gebruik van door een verdeel- en heerstactiek. Als je kritiekloze volgelingen wenst, dien je de machteloosheid van je volgelingen in te zetten tegen degenen wiens macht je wilt breken.

Kritiek
Als je je volgelingen eenmaal hebt overtuigd dat iedereen die kritiek op je heeft de vijand is, dan is er nauwelijks iets tegen die overtuiging opgewassen.

Afwijken
Dat is waarom autocraten het gemunt hebben op politieke opponenten, op kritische journalisten, op intellectuelen in het algemeen, op iedereen die in woord of gebaar afwijkt van de doctrine van die autocraat. Dat is waarom iedereen die ook maar enigszins afwijkt als verachtelijk wordt weggezet en als vijand wordt gezien.

Herhaling
Door herhaling wordt iets normaler. Door herhaling worden ideeën die door vrijwel iedereen als onacceptabel worden gezien, steeds minder onacceptabel, totdat die ideeën ineens wel acceptabel lijken.

Reptielen
De wereld wordt geregeerd door reptielen die zich als mensen voordoen. Herhaal dat idee en blijf het herhalen en steeds meer mensen zullen denken dat dat misschien wel eens waar zou kunnen zijn. Als een wolf zich als schaap kan vermommen, waarom zou een reptiel zich dan niet als mens kunnen vermommen?

Fantasie
In de film ‘Men in Black’ wordt die fantasie gebruikt om een spannend verhaal te vertellen. Een Nederlandse politicus beweert dat die fantasie op de werkelijkheid gebaseerd is. Dat krijg je ervan als de Ezel van Minerva in de politiek neerdaalt.

Octopus
Terwijl iedereen natuurlijk kan weten dat de werkelijke heerschappij van de aarde berust bij een gigantische octopus die in de diepste diepten van de oceaan leeft en met zijn onzichtbare tentakels de hele wereld in zijn greep heeft.
Herhaal dat vaak genoeg en het wordt een werkelijkheid waar steeds meer mensen in gaan geloven.
Onterecht.
En ik mag dat zeggen, want ik heb die octopus verzonnen.