Twee vormen van gelijkheid

Wanneer mensen zich als gelijken beschouwen hangt af van het concept van gelijkheid dat gehanteerd wordt. Het kan betekenen dat iedereen als gelijkvormig wordt beschouwd. Dan ontkennen we de verschillen die er tussen mensen zijn. Dat doen we bijvoorbeeld door allemaal hetzelfde uniform aan te trekken. Daarmee worden de verschillen tussen individuen, als het ware, bedekt.

Uniform
Agenten dragen hetzelfde uniform. Verpleegkundigen dragen hetzelfde uniform. Soldaten dragen hetzelfde uniform. En natuurlijk weten we dat de ene agent de andere niet is, maar door alle agenten hetzelfde uniform aan te laten trekken doen we alsof de verschillen tussen verschillende agenten er niet wezenlijk toe doen. Op die manier maken we alle agenten aan elkaar gelijk.

Uniek
Er is ook een andere vorm van gelijkheid waarin we juist benadrukken dat iedereen van elkaar verschilt en dat er daardoor geen criteria voor ongelijkheid bestaan. Als niemand op elkaar lijkt dan zijn we allemaal uniek en in dat uniek zijn, zijn we dan weer gelijk.

Twee soorten carnaval
In Nederland kennen we twee soorten carnaval. De bedoeling van carnaval is het wegvallen van verschillen in maatschappelijke posities. In Den Bosch gebeurt dat, traditioneel, doordat alle deelnemers hetzelfde uniform aantrekken, zodat de verschillen tussen individuen bedekt worden. Op die manier maken de deelnemers aan het Bossche carnaval zich aan elkaar gelijk.

Unieke kostuums
In Maastricht is het, traditioneel, juist de bedoeling dat je je zo apart mogelijk verkleedt. Er is geen uniform dat je aan moet trekken, hoewel je vrij bent om als groepje dezelfde kostuums aan te trekken, maar het is juist de bedoeling dat je een uniek carnavalskostuum aantrekt, het liefst zelf geproduceerd. Juist in het feit dat iedereen van elkaar verschilt is iedereen gelijk.

Het collectief
De ene vorm van gelijkheid gaat uit van gelijkvormigheid. Het is de gelijkheid van het Chinese volk tijdens de periode waarin Mao dat volk aan zich wilde onderwerpen. Het is een vorm van gelijkheid waarin er geen of nauwelijks ruimte is voor dissidenten. Feitelijk was het hele Chinese volk tijdens die periode vooral gelijk in onderworpenheid aan het collectief, en aan degenen die over dat collectief heersten. Het is een vorm van gelijkheid waarbij de persoonlijke vrijheid van het individu opgeofferd wordt aan het vermeende collectieve belang.
In elke autocratie wordt die vorm van gelijkheid nagestreefd.

Gelijkwaardigheid
De andere vorm van gelijkheid gaat uit van gelijkwaardigheid. Hoewel iedereen van elkaar verschilt, of misschien wel juist daardoor, is iedereen in essentie gelijkwaardig aan elkaar. Dat betekent dat de verschillen tussen mensen door iedereen geaccepteerd worden waardoor ieder individu de vrijheid heeft om zichzelf te definiëren.

Vormen van gelijkheid
In onze samenleving worden beide vormen van gelijkheid afgewisseld. Een persoon die als soldaat in een uniform loopt en zich daardoor gelijkvormig maakt aan zijn medesoldaten, kan in een andere situatie, zoals met het carnaval in Maastricht, besluiten zich uit te dossen als een rondborstige jodelende deerne, zonder dat iemand zich daar, op dat moment, aan stoort. Als soldaat heeft die persoon niet de vrijheid om zich naar eigen inzicht uit te dossen, als carnavalsvierder in Maastricht wel.

Opgeven van identiteit
Dat maakt een interessant onderscheid duidelijk. Namelijk dat de ene vorm van gelijkheid gekoppeld is aan het opgeven van een persoonlijke identiteit en de andere vorm van gelijkheid nadrukkelijk niet. In die zin verschillen beide vormen van gelijkheid als dag en nacht.

Groepsdenken
Als ik het over het aantrekken van een uniform heb als gelijkmaker, bedoel ik dat niet alleen letterlijk. Ook het klakkeloos accepteren van een groepsnorm is een vorm van het uniformeren van denken. Je maakt je daardoor gelijk aan de andere leden van de groep. Niet door het letterlijk aantrekken van een uniform, maar door het figuurlijk aantrekken van een uniform. Je zou dat gelijkvormig denken kunnen noemen.

Gelijkwaardig denken
Ook in het denken kan je er voor kiezen om allemaal verschillend te zijn. Dan wordt het verschillend mogen denken de norm. Als dat gekoppeld wordt aan tolerantie voor andersdenkenden, zou je kunnen spreken van gelijkwaardig denken. Dat gelijkwaardig denken zorgt er dan voor dat iedereen zijn eigen unieke manier van in de wereld staan kan ontwikkelen en kan uiten. Met alle vrijheid van dien.

Maatschappij zonder verschillen
Een samenleving die geen verschillen meer verdraagt kan geen vrije samenleving zijn. Zo’n samenleving dwingt iedereen in een keurslijf waaruit geen ontsnappen meer mogelijk lijkt. Degenen die desondanks proberen zich te bevrijden, zullen, alleen al omdat ze anders durven zijn, als een gevaar voor de samenleving worden gezien.

Kritiek
In zo’n samenleving is er geen enkele ruimte meer voor voortschrijdend inzicht. Elke kritiek op welk aspect van de samenleving dan ook, zal als een vijandige actie worden gezien, die met wortel en tak zal moeten worden uitgeroeid.

Onzekerheid
In tijden van onzekerheid kan een groot deel van de samenleving gevoelig worden voor het verbieden en uitbannen van gelijkwaardigheid en kiezen voor gelijkvormigheid. Dat is de reden dat autocraten gebaat zijn bij het creëren van onzekerheid. Als een groot deel van de samenleving dan ‘vrijwillig’ kiest voor de gelijkvormigheid die door de autocraat wordt gepromoot, dan keert dat deel van de samenleving zich vanzelf tegen de criticasters van die autocraat.

Gelijkheid heeft dus twee kanten.

De eigen groep
De vorm van gelijkheid waarin gestreefd wordt naar gelijkvormigheid gaat gepaard met onvrijheid, maar zal tegelijkertijd een gevoel van innige verbondenheid met de eigen groep bevorderen. De keerzijde is dat iedereen die niet tot de eigen groep behoort al snel gezien zal worden als een vijand die bestreden dient te worden, al was het maar om de eigen groep te beschermen.

Individuele vrijheid
De vorm van gelijkheid waarin gestreefd wordt naar gelijkwaardigheid gaat gepaard met het willen benadrukken van individuele vrijheid. Mensen die daarvoor kiezen zullen wellicht niet zo’n sterk gevoel van innige verbondenheid met de eigen groep hebben, maar zullen mensen die tot een andere groep behoren daardoor ook minder snel als vijanden zien die bestreden moeten worden.

Gelijkwaardigheid
Juist door zich niet met een beperkte groep te identificeren, maar met iedereen die deel uitmaakt van de samenleving zullen mensen die voor gelijkwaardigheid kiezen zich met een groter deel van de samenleving identificeren dan mensen die zich vooral identificeren met een beperkte groep.

DE Nederlander
Toen koningin Maxima ooit opmerkte dat dé Nederlander niet bestaat, lokte dat nogal wat negatieve reacties uit van mensen die meenden dat ze daarmee ontkend werden omdat ze zichzelf wel degelijk als dé Nederlander zagen. Maar door zichzelf zo nadrukkelijk als dé Nederlander te zien, zeiden ze feitelijk dat anderen in hun ogen geen echte Nederlander konden zijn.

De uniforme Nederlander
Maar wie bepaalt dat? In mijn ogen had Maxima gelijk. Ben ik dan ineens geen echte Nederlander meer, omdat ik me niet aan het uniforme idee van dé Nederlander, van degenen die zichzelf als echte Nederlanders beschouwen, conformeer? Ik neem de vrijheid om een andere Nederlander te zijn. En gelukkig kan ik dat ook (nog).

Voordelen van gelijkvormigheid
Ik zal niet beweren dat gelijkvormigheid geen voordelen heeft. Als ik door de stad loop en agenten zie dan ben ik blij dat ik ze als zodanig kan herkennen en, als dat nodig is, ook op hun functie kan aanspreken. Hetzelfde geldt voor verpleegkundigen, ambulancebroeders en zusters, winkelpersoneel en handhavers bijvoorbeeld. Maar als gelijkvormigheid de norm wordt en iedereen zich daar aan moet aanpassen, dan heb ik er wel degelijk problemen mee.

Gelijke mensen
In essentie vind ik dat mensen gelijkwaardig aan elkaar zijn. Dat betekent dat ik vind dat ieder mens in essentie gelijkwaardig is aan mijzelf. In het menszijn zijn we gelijk, hoe we voor de rest ook verschillen. Ieder mens is, in mijn ogen, evenveel mens als ik zelf ben.

Vrijheid
Er zijn twee vormen van gelijkheid die allebei hun eigen functie hebben. Van die twee vormen is gelijkwaardigheid mij het liefst, omdat die vorm van gelijkheid ieder mens de vrijheid geeft om te zijn wie hij of zij wil zijn. En die vrijheid heb ik lief.