Opzet
Complottheorieën zijn van alle tijden. Zo dacht mijn moeder dat Hans Wiegel, toen hij zijn eerste kind kreeg, die geboorte met opzet vlak voor de verkiezingen had gepland om zo meer kiezers te trekken. Ze kon zich niet voorstellen dat de ene gebeurtenis niets met de andere te maken had. ‘Ik vertrouw die Wiegel niet, volgens mij is het opzet dat hij net nu, vlak voor de verkiezingen, een kind krijgt’, bleef ze beweren, hoe wij haar ook van die gedachte af probeerden te brengen.

Pleegouder
Ze was er ook van overtuigd dat een van mijn tantes alleen maar een pleegkind had genomen voor het geld dat ze daarvoor kreeg. Dat die tante na haar eerste kind geen kinderen meer kon krijgen en haar enige kind wilde leren haar aandacht met andere kinderen te delen, nam ze niet in overweging. Pas nadat de vrouw van mijn tante’s schoonbroer tragisch overleed en zijn zes kinderen haar aandacht nodig hadden, stopte mijn tante met het pleegouderschap.

Erwtjes
Mijn moeder had geen goede relatie met haar schoonzus. Die had, toen mijn vader haar mee naar huis nam iets over de omvang van mijn moeders borsten gezegd. Ik geloof dat ze ze had vergeleken met twee erwtjes op een plankje. Als het over haar uiterlijk ging, was mijn moeder uiterst gevoelig. Ze heeft mijn tante nooit kunnen vergeven dat ze die opmerking maakte.

Dubieuze motieven
Ik weet niet of mijn moeder daarom dacht dat mijn tante uit geldelijk gewin had besloten pleegouder te worden, maar het zou me niet verbazen. Als mijn moeder iemand niet mocht dan wist ze altijd wel een reden te vinden om die persoon van dubieuze motieven te verdenken. Zelfs als zo’n persoon iets positiefs deed wist mijn moeder daar wel een negatieve draai aan te geven.

Logeren
Mijn zusje had een zwakke blaas. Daardoor kwam het regelmatig voor dat ze in bed plaste. Als mijn moeder een logeeradres nodig had, omdat ze een week met mijn vader alleen wilde zijn tijdens diens zomervakantie, dan kon mijn zusje altijd terecht bij mijn tante. Die vond het geen probleem dat ze wel eens in bed plaste. Dan verschoonde ze mijn zusje en het bed zonder morren. Mijn zusje voelde zich altijd thuis bij mijn tante. Ze genoot van die logeerpartijen.

De lievelingstante
Dat beviel mijn moeder niet echt. Dat mijn zusje zich bij haar lievelingstante thuis voelde en dat ook liet merken als ze weer thuis was, kon mijn moeder niet echt verkroppen. ‘Als ze bij haar heeft gelogeerd, dan is ze na terugkomst niet meer te hanteren’, vond ze. ‘Dan ben ik weken bezig om haar weer in het gareel te krijgen.’ Omdat het moeilijk was om een ander logeeradres voor mijn zusje te krijgen, juist omdat ze een zwakke blaas had, mocht ze het jaar daarop toch weer bij haar lievelingstante logeren. Ze bleef er altijd welkom.

Negatief denken
Ik denk dat dat soort complottheorieën best veel voorkomen. Dat als mensen iemand niet mogen ze alles dat positief aan zo iemand zou kunnen worden beschouwd negeren, en dat alles wat iemand in een negatief daglicht kan plaatsen zonder scrupules wordt uitvergroot.

Objectief kijken
Ik geloof dat iedereen dat wel eens doet. En ik denk dat veel mensen van zichzelf ook best weten dat ze dat doen. Als je intuïtief iemand niet mag, of als iemand je heeft benadeeld of beledigd, dan zul je vanzelf negatiever over iemand oordelen, ook als dat oordeel ongefundeerd is. Het is nou eenmaal moeilijk om objectief naar mensen te kijken.

Oma en opa
Ik ben altijd positief over de moeder van mijn moeder geweest. Mijn oma kon, in mijn ogen, niets fout doen. Als mijn zusje bij haar lievelingstante logeerde, logeerden mijn broer en ik bij mijn oma en opa. Mijn opa was streng. Altijd strak in het pak. Een man van weinig woorden. Hij leek niet veel met kinderen te hebben. Mijn oma was zorgzaam en verwende ons. Ze leek dol op haar kleinkinderen.

Verwennen
Op een gegeven moment zei ik tegen haar dat ik meer van haar hield dan van mijn opa. ‘Dat komt zeker omdat je van mij snoepjes en koekjes krijgt’, zei ze met een glimlach. Ik had daar niet over nagedacht, maar ik moest toegeven dat dat wel degelijk een rol speelde. Dat ik inderdaad meer van mijn oma hield omdat ze me actief verwende en mijn opa niet.

Uitstapjes
Het zorgde er wel voor dat ik anders naar mijn opa ging kijken. Hij nam ons elke logeerpartij mee naar bezienswaardigheden en musea. Daar genoot vooral mijn broer enorm van. Ik vond het fijn omdat ik mee mocht met mijn opa en mijn oudere broer. Daardoor voelde ik me groot. Ik besefte dat mijn opa ons, op zijn manier, wel degelijk aandacht gaf. Alleen niet in de vorm van snoep en koekjes.

Eigenbelang
De meeste meningen die we hebben, de manier waarop we over mensen oordelen, hebben te maken met eigenbelangen. Als iemand ons eigenbelang dient of lijkt te dienen dan zullen we vanzelf positiever over iemand gaan denken. Als iemand iets doet, of lijkt te doen, dat tegen ons eigenbelang ingaat, dan zullen we waarschijnlijk negatiever over iemand gaan denken.

Manipulatie
Daardoor zijn we vanzelf gevoelig voor complottheorieën. Als iemand ons wijs kan maken dat er mensen zijn die ons eigenbelang aantasten, dan worden onze negatieve gevoelens daardoor vanzelf al aangezet. Als iemand ons wijs kan maken dat er mensen zijn die ons eigenbelang dienen, dan worden onze positieve gevoelens daardoor net zo vanzelfsprekend aangezet. Ook als feitelijk het omgekeerde het geval is.

Redders en vijanden van het volk
Autocraten maken daar handig gebruik van. Ze promoten zichzelf als de redders van het volk en iedereen die hen bekritiseert als vijanden van het volk. Hoe meer ze mensen kunnen doen geloven dat ze de redders van het volk zijn, hoe positiever het volk over hen zal gaan denken. Maar net zo belangrijk is dat, hoe meer ze doen geloven dat degenen die kritiek op hen hebben de vijanden van het volk zijn, hoe negatiever het volk over die criticasters zal gaan denken.

Waarheid
De waarheid doet er daarbij helemaal niet toe. Als Poetin een speciale militaire operatie afkondigt om de Russisch sprekenden in Oekraïne te redden van de Nazi’s die Oekraïne zouden leiden, dan doet het er niet toe of die Russisch sprekenden bedreigd worden en of Oekraïne al dan niet geleid wordt door Nazi’s. Het gaat erom mensen te doen geloven dat dat zo is en om eventuele critici die het tegendeel proberen aan te tonen, de mond te snoeren door ze als vijanden van de staat en van het volk te bestempelen.

Gevoelens
Russen die zich al enigszins minderwaardig voelen ten opzichte van het Westen, zullen dat narratief gemakkelijk overnemen. Zelfs als ze weten dat dat narratief niet op feiten is gebaseerd. Een mening wordt als een feit ervaren als die mening je bevestigt in je gevoelens. En feiten worden als leugens ervaren als die feiten je mening tegen lijken te spreken.

Belangen en behoeftes
Dat de mens een redelijk wezen is, is onzin. We hebben het vermogen rationeel te denken, maar dat vermogen delft gemakkelijk het onderspit als onze belangen en behoeftes niet door rationeel denken lijken te worden bevestigd. Iemand die door belangen en behoeftes gedreven wordt kan geen rationeel mens zijn. Dat kan niet anders dan tot cognitieve dissonantie leiden.

Heksenjacht
Het zorgt ervoor dat we de gekste dingen kunnen geloven en dat we de feiten niet altijd meer als feiten zullen herkennen. Dat is niet iets van deze tijd. Dat is altijd zo geweest. Als we eenmaal de gekste dingen gaan geloven dan verspreidt dat geloof zich als een olievlek. Ineens gelooft vrijwel iedereen dat er heksen bestaan die op bezems rondvliegen om ergens in de bossen seks te hebben met de duivel en ontstaat er een heksenjacht. En dat zorgt er voor dat ook degenen die er niet in geloven hun mond houden. Uit angst zelf slachtoffer te worden van die heksenjacht.

Geloven in leugens
Ineens geloven veel mensen dat een pathologische leugenaar door god is uitverkoren en dat iedereen die op diens leugens wijst het kwaad representeert. Ineens geloven veel mensen dat medemensen gevaarlijk zouden zijn omdat ze de Islam aanhangen of dat alle problemen in het land veroorzaakt worden door een veronderstelde tsunami aan asielzoekers.

Herhalen herhalen herhalen
En als je maar vaak genoeg beweert dat er geen klimaatprobleem is, dat windmolens  horizonvervuiling zijn, dat de BBB een partij voor de boeren en burgers is, en de PVV een partij voor de vrijheid zou zijn, dan zijn er genoeg mensen die dat voor zoete koek slikken. Ook al zijn er veel feiten die op het tegendeel wijzen.

Het grote complot
Zijn er dan geen complotten? Natuurlijk wel. Degenen die zelf beter weten, maar toch onzin blijven verkopen met de bedoeling om mensen een rad voor de ogen te draaien, puur en alleen om op die manier macht te verkrijgen, smeden een complot. En het complot dat zij smeden is gebaat bij complottheorieën die niet op feiten maar op onderbuikgevoelens zijn gebaseerd.

Die complottheorieën maken deel uit van een complot om ons een rad voor de ogen te draaien.

Trap er niet in.