Rationeel nadenken
Mensen zijn emotionele wezens. We worden door emoties gedreven. We hebben weliswaar het vermogen om rationeel na te denken, maar dat vermogen is niet datgene dat ons handelen in eerste instantie bepaalt. We hebben een vreemde relatie met ons vermogen om rationeel na te denken. We zijn er trots op, omdat we denken dat het ons distantieert van andere dieren, en we wantrouwen het, omdat we denken dat rationeel denken ons gevoelsleven aantast.

Angst
Ik liep stage als creatief therapeut en had supervisie met twee klasgenoten en een supervisor. Ik vertelde over een jongen die tijdens een therapiesessie met me was gaan stoeien. De supervisor vroeg of me dat geen angst had aangejaagd. Ik besloot om die vraag niet te meteen weg te wimpelen, hoewel ik die neiging wel had, maar zei dat ik er over na wilde denken. Dat wilde ik ook, juist omdat ik het zo’n vreemde vraag vond. Ik begreep niet waar ik bang voor had moeten zijn. Hoe ik er ook over nadacht, ik kon geen enkel moment van angst ontdekken in de confrontatie met die jongen. Er zat, naar mijn gevoel, geen agressie in die stoeipartij. Dat zei ik de supervisie-sessie er na ook. Daar kon de supervisor zich niets bij voorstellen. Als hem dat was overkomen had hem dat wel angst aangejaagd, dus kon het niet zo zijn, in zijn beleving, dat dat bij mij niet zo was. Zijn conclusie was dan ook dat ik moeite had dicht bij mijn gevoelens te komen en dat kwam, zo zei hij, omdat ik zo rationeel was.

Ratio en gevoelens
‘Wat is er mis met rationeel zijn?’ vroeg ik, ‘dat betekent alleen maar dat ik mijn gevoelens analyseer en daar is niks mis mee.’ Daar was hij het niet mee eens, want als je rationeel bent, kun je niet emotioneel zijn. Dat zou elkaar, volgens hem, uitsluiten. ’Dat is onzin,’ zei ik, ‘als ik zou rationaliseren dan zou je misschien een punt hebben, omdat ik dan achteraf drogredenen verzin om mijn gedrag te goed te praten, maar ik rationaliseer niet, ik denk rationeel na, en dat is het omgekeerde van rationaliseren.’ ‘Zie je, nou doe je het weer,’ zei hij. ‘Wat doe ik weer?’ vroeg ik. ‘Je gebruikt je ratio om afstand van je gevoelens te nemen,’ zei hij. Mijn twee klasgenoten (allebei van het vrouwelijk geslacht), waren het hier volkomen mee eens. Ik was altijd zo rationeel dat dat, volgens hen, niets anders kon betekenen dan dat ik niet echt bij mijn gevoel kon komen.

Agressie
Ik wist dat ik deze confrontatie niet kon winnen. Als ik, op een rationele wijze hun denkpatroon zou proberen te analyseren, was dat voor hen het bewijs dat ik rationeel was en dus ver van mijn emoties afstond. En als ik afzag van het, op rationele wijze aantonen dat ze ongelijk hadden, gaf ik daardoor toe dat ze gelijk hadden. Een perfecte cirkelredenatie waar niet doorheen te breken was. Ik voelde me machteloos. Maar daar hadden de supervisor en mijn twee klasgenoten geen oog voor. In de stoeipartij met die jongen had ik me geen moment machteloos gevoeld. Daar zat geen agressie in. In het mij betichten ver van mijn emotie af te staan, omdat ik rationeel dacht, zat wel agressie. Althans, zo voelde ik dat. Ik werd er immers door afgewezen.

De balans
Ik ben, zolang ik me kan herinneren, altijd enorm gedreven geweest door emoties. De enige reden dat ik niet door die emoties ben overweldigd ligt in het feit dat ik ook altijd een enorme gedrevenheid heb gehad tot rationeel denken. Emotie en ratio zijn niet aan elkaar tegenovergesteld, maar zijn twee verschillende, losstaande, maar invloed op elkaar hebbende elementen van het menselijk bestaan. Emoties drijven ons. Ieder van ons wordt gemotiveerd tot handelen vanuit emoties. Zonder emoties zou niemand tot handelen overgaan. Zonder emoties zou een mens volledig passief zijn in zijn handelen, geen drijfveer voelen om tot handelen over te gaan. Aan alle handelen gaan emoties vooraf. Maar als emoties de enige reden tot handelen zijn, kan dat desastreuze gevolgen hebben. Daarom is het maar goed dat we het vermogen tot rationeel denken hebben. Dat zorgt ervoor dat we niet, blind door emoties, het slachtoffer van ons handelen worden, maar dat we, terwijl we handelen, kunnen nadenken over de effectiviteit ervan. Of om, nadat we hebben gehandeld, te analyseren wat de effecten van ons handelen waren en of en hoe we dat de volgende keer, in een vergelijkbare situatie, beter kunnen aanpakken.

Emotie in chaotische tijden
In stresssituaties domineren de emoties. Dan overschaduwen die emoties ons vermogen om rationeel na te denken over de gevolgen van ons handelen. In een situatie die levensbedreigend is, zoals de aanval van een neushoorn, is het ook niet verstandig lang na te denken, maar om meteen te reageren en als een speer weg te rennen. Het emotionele systeem werkt snel. Het rationele systeem werkt langzaam. Als mensen zich bedreigd voelen, of die bedreiging nou reëel is of niet, schakelen ze hun rationele systeem uit. Als iemand anders ze dan meent te mogen wijzen op het irreële van die bedreiging, worden ze kwaad op degene die hen daar op meent te mogen (of moeten) wijzen. Dat is de reden dat in chaotische tijden, mensen zich onderwerpen aan een ideologie die belooft alle oplossingen voor alle problemen te hebben, als iedereen zich maar netjes onderwerpt aan die ideologie. Op zo’n moment verliest het rationele vermogen van de mens al zijn waarde. Degenen die aan dat rationele vermogen vasthouden en kritisch zijn ten opzichte van die ideologie, worden dan als vijanden gezien. Rationaliteit wordt dan als vijand gezien. Dan zijn critici hun leven niet zeker. Denk bijvoorbeeld maar aan China onder Mao, Rusland onder Stalin en Duitsland onder Hitler.

Chaos en emotie
De gevolgen zijn vaak desastreus. Voormalige vrienden komen tegenover elkaar te staan, families worden in verschillende kampen gespleten, fouten kunnen niet gecorrigeerd worden waardoor rampen ontstaan die niet gestopt kunnen worden omdat kritiek taboe is. En hoe groter de chaos hierdoor wordt, hoe groter de stress waarin die samenleving moet functioneren, hoe sterker de emoties het handelen bepalen en hoe moeilijker het wordt voor het rationele denken om dat te corrigeren.

Alleenheerschappij
Dat is de reden dat problemen die, met een beetje denkwerk, opgelost hadden kunnen worden, toen ze nog oplosbaar waren, tot gigantische rampen voor een samenleving kunnen leiden. Als de emoties de alleenheerschappij krijgen leidt dat altijd tot rampzalige situaties.

De profiteurs
Er is altijd een (kleine) groep mensen die enorm profiteert van chaos. Ze zijn gemakkelijk te herkennen. Het zijn degenen die er rijker en machtiger door worden. Het zijn degenen die, terwijl de rest van de samenleving het gelag betaalt, alle macht en rijkdom naar zich toetrekken. Het zijn  ook degenen die hun critici het meest fanatiek de mond proberen te snoeren en daar wonderwel in slagen door een chaos van de samenleving te maken. Door de stress die zij zelf creëren, zorgen ze ervoor dat de meeste mensen door hun emoties en niet door hun rationeel denkvermogen worden bepaald. Die mensen willen zekerheid en als je ze wijs kunt maken dat jij die zekerheid kunt verschaffen, maar dat dan wel al je critici de mond gesnoerd moeten worden, dan kun je de meeste mensen aan je onderwerpen en ze tegelijkertijd gebruiken om degenen die hen zouden kunnen helpen de mond te snoeren.

Chaos als doel
Voor sommige mensen is het creëren van een chaotische samenleving de ultieme utopie. Om die utopie werkelijkheid te laten worden is het nodig om het vermogen tot rationeel denken zoveel mogelijk te elimineren. Machthebbers zijn nooit dol geweest op dat vermogen en hebben het altijd verdacht proberen te maken. Ze zijn daar ook opvallend vaak in geslaagd, helaas.

Vrijheid en verantwoordelijkheid
Uiteindelijk geloof ik dat het ons vermogen tot rationeel denken is dat alle vooruitgang en ons constructieve vermogen heeft bewerkstelligd. Als we dat vermogen verdacht maken en zoveel mogelijk proberen uit te schakelen, geven we onze vrijheid op om verantwoording te nemen voor het handelen dat we, door emoties aangezet, plegen. Dan worden we de slaaf van onze emoties en van eenieder die die emoties bespeelt.