Er is een verschil tussen het hebben van idealen en het hebben van een ideologie. Volgens Kramers woordenboek is een ideaal een voorstelling van iets in de toestand van volkomenheid; een droombeeld. En een ideologie is een ideële theorie van een stelsel dat pretendeert alle essentiële vragen betreffende mens en samenleving op te lossen. In allebei de gevallen gaat het om voorstellingen van een toekomstige toestand die beter is dan de huidige.

Slavernij
Als je idealen koestert, dan weet je vaak dat het om droombeelden gaat. Die droombeelden kunnen je helpen om het heden te veranderen. Als niemand ooit zou hebben bedacht dat slavernij afgeschaft zou dienen te worden, dan was dat ook nooit gebeurd. Overigens was er ook nooit slavernij geweest als sommige mensen niet het ideaal hadden gehad om zich de vruchten van de arbeid van anderen toe te eigenen. Maar dat ideaal konden ze pas naleven nadat ze de ideologie van menselijke ongelijkheid hadden geaccepteerd. Het idee dat de ene mens superieur is aan de andere. Die ideologie blijkt veel hardnekkiger dan slavernij zelf. Het ideaal om slavernij af te schaffen was niet voldoende om de ideologie die slavernij mogelijk had gemaakt, af te schaffen.

Een ideaal
Een ideaal kan iets kleins zijn. Een wens, vervulbaar of onvervulbaar.

Een ideologie
Een ideologie is altijd groots. Ideologen denken dat ze als het ware de hemel op aarde kunnen bewerkstelligen als iedereen zich maar braaf aanpast aan de ware ideologie. Ideologieën verdragen elkaar per definitie niet. Je kunt niet denken dat een bepaalde vorm van kapitalisme de oplossing voor alle politieke en sociale problemen is, als je andere ideologieën niet afwijst. Het gevolg is dat je, als je een ideologie aanhangt, mensen die een andere ideologie aanhangen als ‘vijanden’ beschouwt. Dat geldt ook voor religies. Elke religie is feitelijk ook een ideologie. Dat religies elkaar vaak bestrijden is daar het gevolg van. Hoe dogmatischer de religie, hoe afwijzender de volgers van die religie zijn ten opzichte van andersdenkenden.

Saamhorigheid
Mensen die religieus zijn, beweren vaak dat het voordeel van het delen van een religie is dat de samenleving saamhorig is, omdat de neuzen allemaal één kant op staan. Dat is natuurlijk bij motorbendes of de Maffia ook zo. Afgedwongen saamhorigheid maakt van de samenleving geen eenheid.

Stel dat…
Stel dat we het allemaal eens zijn over hoe de samenleving georganiseerd zou moeten worden. Dat zwakke mensen aan hun lot moeten worden overgelaten om op die manier de sterke mensen over te houden. Dat zorgt ervoor dat de samenleving uit sterkere individuen bestaat en daar wordt de samenleving alleen maar beter van. Mensen horen te concurreren om hun bestaansrecht. Als je niet voor jezelf op kunt komen, dan is er voor jou geen plek. In wat voor een samenleving leven we dan? Kun je dan nog wel spreken van samenleven, of is de maatschappij die dan ontstaat een slagveld van met elkaar in oorlog zijnde individuen?

Greed is good
Michael Douglas speelde een gewetenloze schurk in de film ‘Wall Street’. Hij houdt, in die film, een vurig pleidooi waarin hij betoogt dat hebzucht goed is. Wat de acteur verbaasde was dat hij de jaren daarna regelmatig mensen tegenkwam die hem vertelden dat dat pleidooi hen had aangezet om op Wall Street te gaan werken. Geïnspireerd door dat pleidooi. Verbijsterd vroeg hij zich af of die mensen niet door hadden dat hij in de film DE SCHURK speelde.

Ideologie als middel
Ook schurken hebben idealen en hangen ideologieën aan. Ik denk zelfs dat vooral schurken zich aangetrokken voelen tot ideologieën. Niet altijd omdat ze er zelf in geloven, maar omdat een ideologie een ideaal middel is om mensen aan je belangen te onderwerpen. Kim Jong Un gelooft volgens mij helemaal niet in het communisme. Voor hem en de zijnen is het een perfect middel om de bevolking te onderwerpen en onderworpen te houden. Als je iedereen die kritische vragen stelt als vijand van de enige echte waarheid afschildert, en vervolgens opsluit of vermoordt, dan kunnen mensen niet anders dan leven volgens de regels van de ideologie, hoe krankzinnig die regels, bij voorkeur, ook zijn. Hoe krankzinniger de regels, hoe groter de onderwerping.

De kerk
Ook van veel pausen, kardinalen en andere geestelijken van de katholieke kerk is bekend dat ze zichzelf helemaal niet hielden aan de regels van hun ideologie en die ideologie vooral gebruikten om de gelovigen aan zich te onderwerpen.

Machtswellust
Het vervelende van ideologieën is dat ze vrijwel altijd misbruikt worden door machtswellustelingen. Die machtswellustelingen zijn helemaal niet geïnteresseerd in het goed functioneren van de maatschappij met behulp van die ideologie. Mao was vooral bezig met de verheerlijking van Mao. Stalin vooral met de belangen van Stalin. Hitler had weinig empathie voor zijn bevolking. Ook de leiders van Saoudi-Arabië zijn zelf niet vies van alle zonden die ze hun bevolking, op religieuze gronden, verbieden.

Verdraagzaamheid
Aanhangers van ideologieën zijn vrijwel nooit verdraagzaam. Verdraagzaamheid is namelijk een ideaal, geen ideologie.

Systemen
Het zal, denk ik, wel duidelijk zijn dat ik geen aanhanger van een ideologie ben. Dat betekent niet dat ik geen idealen heb. Maar een systeem dat er voor kan zorgen dat er een ideale samenleving ontstaat, daar geloof ik niet in.

Bestaansrecht
Ik geloof dat ieder mens, wat de verschillen tussen die mens en mij ook moge zijn, evenveel bestaansrecht heeft als ik. Niet meer en niet minder. Ik zal er dan ook voor waken dat ik niet het bestaansrecht van iemand aantast voor mijn belangen of behoeftes. Wat ik zou willen is dat dat ideaal breed gedragen wordt. Wat ik heel stiekem zou willen is dat iedereen dat ideaal overneemt. Dat zal nooit gebeuren. In dat opzicht blijft mijn ideaal een droombeeld. Maar wat ik wel kan bewerkstelligen is dat ik me volgens mijn eigen ideaal gedraag. Dat ik, in relatie met andere mensen, dat ideaal in praktijk breng. Ik ben niet, zoals bij een ideologie, afhankelijk van anderen. Al zou ik de enige persoon op de wereld zijn die dat ideaal heeft, dan nog weerhoudt niets mij er van om volgens dat ideaal te leven. En zelfs dan verandert de wereld een heel klein beetje omdat ik mijn ideaal nastreef door volgens dat ideaal te leven.

Droombeelden
Mijn idealen zijn mijn persoonlijke droombeelden. Dat het droombeelden zijn betekent niet dat ze niet werkelijk kunnen worden, en zelfs niet dat ze geen werkelijkheid zijn. Ook droombeelden bestaan alleen maar binnen de werkelijkheid. Wij mensen zijn fantasten. Dat is de reden dat we niet anders kunnen dan cultuur te maken. Een architect droomt en ontwerpt een gebouw voordat het in de werkelijkheid wordt gerealiseerd. Onze omgeving hebben we bij elkaar gedroomd. De stoel waarop ik zit, de tafel waarop mijn laptop staat, de laptop waarop ik deze tekst tik, de kleren die ik aan heb; dat alles is verzonnen voordat het werkelijkheid kon worden.

Elkaar goed behandelen
Dat mensen elkaar goed behandelen is een ideaal. Maar als je volgens dat ideaal leeft en je medemensen goed behandelt, dan wordt dat ideaal ook deel van de werkelijkheid.

Idealen
Dat is waarom ik in idealen geloof, maar niet in ideologieën.