Vrijheid
Een utopisch denkbeeld gaat er vaak van uit dat er een staat van zijn is die zo ideaal is dat er geen betere staat van zijn mogelijk is. Als dat waar zou zijn dan betekent dit dat vrijheid negatief is. Als er een ideale samenleving zou bestaan, dan is de keuze om voor iets anders te kiezen geen acceptabele keuze. Dan is de vrijheid om te kiezen dus ook onacceptabel. Dat betekent dat een ideale samenleving een samenleving zonder vrijheid is. Als je de vrijheid hebt om te kiezen, ben je ook verantwoordelijk voor die keuzes. Als je die vrijheid niet hebt, heb je ook de verantwoordelijkheid niet meer. Hoewel we denken dat we vrijheid hoog in het vaandel hebben staan, hebben we vaak de neiging om de daarbij behorende verantwoordelijkheid het liefst te willen ontlopen.

Gehoorzaam of verantwoordelijk
Toen Adam en Eva nog in het Hof van Eden leefden, hadden ze geen vrijheid om te doen en te laten wat ze wilden. Ze hoefden hun eigen samenleving geen vorm te geven, dat was al, door God, voor ze gedaan. Het enige dat ze hoefden te doen, was gehoorzaam te zijn aan God. Nadat ze God ongehoorzaam waren geweest, werden ze uit het Hof van Eden verbannen om vervolgens, in vrijheid, buiten dat Hof te moeten leven. Die vrijheid hield ook in dat ze verantwoordelijk waren geworden voor hun eigen manier van leven. Dat viel tegen. Als je verantwoordelijk bent voor de keuzes die je maakt, dan zul je ook de gevolgen van je keuzes moeten accepteren.

De vrijheid om verantwoordelijk te zijn
Mijn zoon was een jaar of veertien en was er van overtuigd dat hij zelf wel kon bepalen hoe en waarom hij de dingen zou doen of laten. ‘Ik bepaal zelf wel wat ik doe,’ zei hij, met een stelligheid die ik wel kon waarderen. ‘Natuurlijk,’ zei ik, ‘ik ga allang niet meer over jouw keuzes. Jij bepaalt uiteindelijk wat je doet of nalaat, maar dat betekent ook dat jij de gevolgen zal moeten dragen. Als jij zelf bepaalt wat je doet, dan ben ik er niet verantwoordelijk meer voor, maar ik behoud me het recht voor om je wel te wijzen op de consequenties van je keuzes. Dat is mijn taak zolang je nog geen achttien bent. Maar wat je met mijn raad doet, daar ga je zelf over. Dat is mijn verantwoordelijkheid niet meer.’ Zo droeg ik de verantwoordelijkheid voor zijn welbevinden aan hem zelf over, zonder hem meteen aan zijn lot over te laten. Hij kon dat wel waarderen. Zeker nadat hij er achter kwam hoe zeldzaam het was dat ouders hun kinderen zelf verantwoordelijk laten zijn voor hun handelen omdat ze menen te moeten bepalen welke keuzes goed voor hun kinderen zijn. De vrijheid om verantwoordelijk te zijn voor je eigen leven, moet je leren.

Wie stel je verantwoordelijk?
Veel mensen hebben die vrijheid om voor zichzelf verantwoordelijk te zijn maar matig geleerd. En als ze dan gedwongen zijn om voor zichzelf te zorgen, valt dat zwaar. Dan verlangen ze terug naar het paradijs waarin niet zij, maar hun ouders, verantwoordelijk waren voor het reilen en zeilen van hun leven. Ik denk dat dat de reden is waarom veel mensen behoefte hebben aan een alles bepalende God. Het is ook de reden waarom grote delen van een samenleving, als ze onzekerheid ervaren, behoefte krijgen aan een sterke man als leider. Door je te onderwerpen maak je jezelf afhankelijk van een ander waardoor die ander de verantwoordelijkheid over je bestaan van je overneemt.

Werkelijke vrijheid
Hoewel veel mensen graag in een illusie van vrijheid leven, betekent dat niet dat ze de werkelijkheid van vrijheid liefhebben.

Wat kies je?
Veel mensen denken dat dieren, als ze de keuze zouden hebben, het liefst ‘vrij’ in de natuur zouden willen leven. Maar wat zou je zelf kiezen; een leven waarin je de zekerheid hebt dat je elke dag voedsel aangeboden krijgt, waar je een omgeving hebt waar je zorgeloos rond kunt slingeren, samen met andere primaten van dezelfde soort, waar je verzorgd wordt als je ziek bent en waar je beschutting hebt als het slecht weer is, of een leven in ‘het wild’ waar je naar voedsel moet zoeken en het soms niet vindt, waar je opgejaagd kunt worden door andere ‘wilde’ dieren, waar je geen beschutting hebt als het stormt en onweert en waarin je aan je lot wordt overgelaten als je ziek bent?

De Apenheul
Als ik een chimpansee zou zijn, dan zou ik het wel weten. Honderd keer liever een leven in de beschutting van de Apenheul dan een onzeker bestaan in de laatste restanten jungle in Afrika. Ik denk dat dierentuindieren die in een fatsoenlijke dierentuin leven, veel beter af zijn dan hun soortgenoten in het wild. Zo’n dierentuin is voor die dieren het Hof van Eden; het paradijs.

Vrijheid
Betekent dat dat ik niet van vrijheid hou?
Integendeel.

Gelijkwaardigheid
Mijn vader voedde mij op zoals ik mijn zoon opvoed; met de intentie om me te leren hoe ik verantwoordelijk kon worden voor mezelf; hoe ik, in dat opzicht, aan hem gelijk kon worden. Door mij op te voeden als een, aan hem zelf gelijkwaardig mens, gaf hij mij aan mijzelf. Ik werd als het ware mijn eigen bezit. Zoals mijn vader zichzelf ook als zijn eigen bezit zag. Die gelijkwaardigheid is ook mijn doel in het opvoeden van mijn zoon. Dat betekent dat het mijn doel is om hem te leren dat hij, om een vrij mens te zijn, verantwoordelijkheid moet nemen voor alles wat hij doet. Vrijheid betekent niet dat je zomaar je eigen zin kan doen. De chimpansees in dierentuinen kunnen dat vaak wel. Hun natje en droogje wordt toch wel verzorgd.

Vormen van slavernij
In de televisieserie North and South, die rond de burgeroorlog in de Verenigde Staten van Amerika speelt, komt een scene voor die dat pijnlijk duidelijk maakt. Twee vrienden, de ene uit het Zuiden, de ander uit het Noorden, hebben een discussie over slavernij. Degene uit het Zuiden heeft een plantage met slaven, degene uit het Noorden heeft een textielfabriek met ‘vrije’ arbeiders, die daar nauwelijks genoeg verdienen om van te kunnen leven, maar die als enige alternatief hebben om niet te gaan werken en om te komen van de honger. ‘Ik behandel mijn  slaven beter dan jij je arbeiders behandelt,’ zegt de plantage-eigenaar uit het Zuiden, ‘dus wie ben jij om kritiek op mij te hebben!’ Het wrange is dat hij gelijk heeft. Je kunt beter het bezit zijn van een welwillende slavenhouder dan in ‘vrijheid’ uitgebuit te worden door een harteloze fabriekseigenaar.

Afhankelijkheid
Dat betekent overigens niet dat ik voor slavernij pleit, maar ik zie geen essentieel verschil in het uitbuiten van mensen die je bezit zijn of die van je afhankelijk zijn omdat ze feitelijk nergens anders heen kunnen.

De vrijheid om je vrijheid op te geven
Het verlangen naar het verloren paradijs en het verlangen naar een ideale samenleving in de toekomst zijn twee kanten van dezelfde medaille. Het is het verlangen naar een samenleving waaraan je je onderwerpt zodat je de verantwoordelijkheid ontloopt voor je eigen keuzes en de gevolgen ervan. Maar je onderwerpen is ook een keuze; de vrijheid nemen om je vrijheid op te geven. De verantwoordelijkheid voor de gevolgen daarvan kun je wel ontkennen maar niet van je afschuiven. Voor vrijheid kiezen is er voor kiezen om verantwoordelijk voor je eigen handelen te zijn. Als je er niet voor kiest om verantwoordelijk voor je eigen handelen te zijn, kies je, per definitie, ook niet voor vrijheid.