Vrijheid en gelijkheid
Er bestaat geen vrijheid zonder gelijkheid. In een slavenmaatschappij is niemand vrij, ook de slavenhouder niet. Het idee dat de ene mens een ander mens aan zich mag onderwerpen is tegengesteld aan het idee van vrijheid. Degenen die anderen aan zich (wensen te) onderwerpen kunnen dat weliswaar verkieslijk vinden, omdat dat hen een gevoel van macht geeft en zo’n gevoel van macht verslavend kan zijn, maar de prijs die daarvoor betaald wordt is vrijheid.

Aanbidding
De god uit de bijbel is niet vrij. Als hij vrij zou zijn, dan zou hij het niet nodig hebben dat mensen zich aan hem onderwerpen. Een mens die zich god waant is net zo min vrij. Zo’n mens kan niet zonder aanbidding. Een dictator die zich als een god gedraagt, wordt gevoed door de aanbidding van het volk dat hij (of zij) aan zich heeft onderworpen en verdraagt het niet dat er individuen zijn die niet meegaan in de aanbidding. Die worden als vijanden gezien.

Standbeelden
Autocraten kunnen niet bestaan zonder aanbidding. Ze worden er door gevoed. Zonder aanbidding verschrompelen ze. Het aanbeden worden is doel op zichzelf. Vandaar dat autocraten zo graag grote standbeelden voor zichzelf op laten richten en het liefst zoveel mogelijk portretten van zichzelf aan zoveel mogelijk muren geplakt willen zien. Vandaar dat Trump zonder schaamte voorstelde dat zijn beeltenis naast die van vier andere presidenten in een bergwand uitgehouwen moest worden. Vandaar dat er in het China van Mao geen huis zonder de beeltenis van Mao te vinden was.

Gewenning
Een autocraat is een god in het diepst van zijn gedachten. De wereld bestaat in zijn eigen ogen alleen maar ter meerdere eer en glorie van hemzelf. De god uit de bijbel is het prototype van de autocraat, geschapen naar diens voorbeeld. Door mensen van jongs af aan aan die god te laten wennen, wennen ze ook aan het idee dat het onderworpen zijn natuurlijk of in ieder geval vanzelfsprekend is.

De autocraat
Het idee van een allesbepalende god is pas ontstaan nadat grote rijken zijn ontstaan met autocraten aan het hoofd. Zoals ik al zei: ‘God is het prototype van de autocraat.’ Omdat god niet van vrijheid houdt, hou ik niet van god. Dat ik niet veel op heb met autocraten, zal waarschijnlijk ook wel duidelijk zijn.

Vrijheid van meningsuiting
Parlementaire democratie is te verkiezen boven een dictatuur, althans meestal. Het is in de geschiedenis wel degelijk voorgekomen dat een dictatuur niet door een autocraat maar door wijze mensen werd bestuurd. En dat er in zo’n dictatuur wel degelijk ruimte was voor vrijheid van meningsuiting. Toch is de kans groter dat er vrijheid van meningsuiting is in een parlementaire democratie. Maar vrijheid van meningsuiting is niet hetzelfde als vrijheid.

Zeggenschap
Het gaat er wel aan vooraf. Zonder vrijheid van meningsuiting is vrijheid niet mogelijk. Maar vrijheid gaat verder. Vrijheid betekent dat iedereen zeggenschap heeft over zichzelf, en de verantwoordelijkheid neemt over die zeggenschap. Een parlementaire democratie waarborgt die vrijheid niet. In een parlementaire democratie kan de meerderheid van de mensen besluiten dat dienstplicht acceptabel is, terwijl het verplichten van dienst iemand de vrijheid ontneemt om zeggenschap over zichzelf te hebben.

Gradaties van onvrijheid
Er zijn verschillende gradaties van onvrije samenlevingen. Tirannie, dictatuur, autocratie en parlementaire democratie. Niet noodzakelijk in die volgorde. Die vormen van onvrije samenlevingen, waartoe ik ook de samenleving waar ik deel van uitmaak reken, gaan soms naadloos in elkaar over. Autocraten weten soms via de parlementaire democratie een autocratie te vestigen, waarbij ze de vorm van de parlementaire democratie intact houden, maar er voor zorgen dat de oppositie geen enkele kans maakt om via verkiezingen aan de macht te komen, of zelfs maar een tegenmacht te vormen.

Aanbiddingsreferendum
Dan verwordt zo’n parlementaire democratie tot een aanbiddingsreferendum van de autocraat, waarbij de bevolking opgeroepen wordt om voor de autocraat te stemmen om op die manier de autocraat te bevestigen in zijn recht om de bevolking te mogen onderwerpen. De uitkomst van dat soort verkiezingen staan altijd bij voorbaat vast. Het is onmogelijk dat de autocraat die verkiezingen niet met een overdonderende meerderheid wint.

Verlies
Ook als de bevolking het lef heeft om de autocraat te laten verliezen, zal dat verlies nooit erkend worden. De verkiezingen worden niet gehouden om het volk zijn voorkeur uit te laten spreken maar om het volk de autocraat te laten aanbidden. Vals spel, eventueel met gebruik van grof geweld, wordt door autocraten geoorloofd geacht.

Eén stap
Dat betekent dat parlementaire democratie maar één stap verwijderd is van autocratie en dictatuur en zelfs van tirannie. De vraag is vervolgens hoe het mogelijk is dat het volk zo massaal voor een autocraat gaat stemmen dat die autocraat daadwerkelijk aan de macht komt.

Corrigeren
Dat is een belangrijke vraag. De meest vrije samenleving die we, als staten en landen, kennen is gebaseerd op parlementaire democratie. In principe zou dat een systeem moeten zijn waarbij de bevolking door middel van verkiezingen de machthebbers die niet voldoen kunnen corrigeren. Hoe krijgt een autocraat het dan voor elkaar om de macht te grijpen en te behouden?

Onzekerheid.
De wereld is complex. Er is niemand die precies weet hoe alles in elkaar zit. Daardoor ontstaat bij veel mensen een grote onzekerheid. Er lijken bedreigingen te zijn, maar het is niet duidelijk wat die bedreigingen precies inhouden. De wereld verandert voortdurend. Ook dat geeft onzekerheid. Als je wilt dat mensen zich aan je overgeven dan voed je die onzekerheid. Hoe meer chaos en wanorde je creëert hoe groter de kans dat mensen zich aan je onderwerpen.

Chaos en wanorde
In de jaren zestig en zeventig waren er radicale linkse mensen die door middel van terrorisme probeerden een dusdanige chaos en wanorde te creëren dat daardoor duidelijk zou worden hoe de wereld echt in elkaar zat. Men dacht dat men daardoor de gewone mensen zover zou kunnen krijgen dat ze in zouden zien dat de enige ideologie die verlossing kon brengen, hun radicaal linkse ideologie was.

De macht overnemen
Dezelfde methode wordt door radicale moslims gebruikt, met precies hetzelfde doel: het erdoor drukken van hun ideologie. Ook extreem rechts maakt van precies dezelfde methode gebruik. Wanorde en chaos veroorzaken, zodat je in die wanorde en chaos de macht kan overnemen.

Effectief
Het is een effectieve methode. Eerst creëer je chaos en wanorde en vervolgens stel je dat jij en jouw ideologie de enige manier zijn om uit die chaos en wanorde te komen. Maar het creëren van chaos en wanorde is niet genoeg. Je moet er ook voor zorgen dat je degenen die dat doorzien de mond weet te snoeren of je moet er voor zorgen dat ze niet geloofd worden.

Aanval
Toen aan Trump gevraagd werd waarom hij maar bleef doorgaan met zijn aanval op de reguliere media, antwoordde hij: ‘Dan geloven ze jullie niet als jullie iets negatiefs over mij zeggen!’ Dat is ook precies waarom hij dat deed. En het werkte.

De vijand
Als je iedereen die het niet (helemaal) met je eens is, als de vijand van jou en je volgelingen beschouwt, dan dwing je je volgelingen onvoorwaardelijk voor je te kiezen. Dan onderwerp je je als volgeling totaal of je wordt als een verrader beschouwd. Een andere keuze is er niet.

Verraders
Een autocraat zorgt er op die manier voor dat zijn volgelingen zich totaal aan hem overgeven en dat degenen die dat niet doen door zijn volgelingen (en hemzelf) als verraders worden gezien.

Radicalisering
Die verdeel- en heerstactiek splijt de bevolking in tweeën. Het zorgt er ook voor dat de volgelingen van een autocraat elkaar in de gaten gaan houden en zich steeds radicaler tegenover degenen gaan opstellen die hun autocraat niet net zo aanbidden als zij doen.

Aanbidding
Uiteindelijk is het een autocraat alleen maar om aanbidding te doen. Het welzijn van zijn volgelingen interesseert hem niets. Mao was bereid om de helft van de wereldbevolking op te offeren als hij daarmee de andere helft aan zich zou kunnen onderwerpen. Hitler was zo kwaad op het Duitse volk omdat hij vond dat ze hem in de steek hadden gelaten, dat hij alleen daarom al niet bereid was zich over te geven. Het volk moest maar boeten voor het verraad dat ze gepleegd hadden door niet voor zijn ultieme overwinning te zorgen.

Analyse
Maar zelfs als ik zo’n analyse maak van hoe een autocraat aan de macht kan komen, begrijp ik het niet echt. Ik weet weliswaar hoe het werkt, maar niet waarom het zo werkt. Dat is ook erg gecompliceerd. Ook ik ben bepaald door de cultuur waarin ik ben grootgebracht. Ik heb geleerd te geloven in bepaalde basisaannames en vooronderstellingen.

Vorming
Door een katholieke opvoeding heb ik geleerd me te onderwerpen aan de kerk en via die kerk aan god. Nadat ik me van de god uit mijn jeugd bevrijd had, was ik mijn band met de katholieke kerk ook kwijt. Maar niet met alles wat mij door mijn opvoeding geleerd was. Ook al heb ik afstand genomen van de religieuze ideologie van mijn jeugd, ik kan niet anders dan erkennen dat die ideologie me ook heeft gevormd. Zelfs mijn afkeer van de god uit de bijbel komt daar uit voort.

Zekerheid
Een mens moet zeker zijn van zichzelf om met onzekerheid om te kunnen gaan. Als je bent grootgebracht met het idee dat je je dient te onderwerpen, aan je ouders, aan je familie, aan je geloofsgenoten en je landgenoten, dan is het je onderwerpen aan een hoogste autoriteit en de groep die hem of haar ondersteunt, een aantrekkelijk lijkende optie. Zeker als je een autoritaire opvoeding hebt gehad, waarbij je duidelijk is gemaakt dat je in alles ondergeschikt bent aan de patriarch. Als je dan onzeker bent, dan zoek je naar iemand bij wie je je zeker voelt, bij iemand die volkomen zeker lijkt. Door je aan die persoon te onderwerpen delegeer je je eigen onzekerheid aan die persoon. Dat is, denk ik, ook de aantrekkingskracht van god. Al je onzekere gevoelens kun je bij hem kwijt. Dat is meteen de overeenkomst tussen god en een autocraat. Beiden nemen je onzekerheid weg als je bereid bent je volledig te onderwerpen.

Onzekerheden
Als je vrij wilt zijn, zul je onzekerheden moeten kunnen verdragen. De werkelijkheid is te gecompliceerd om volledig te bevatten. Dus kun je niet overal zeker van zijn. Dat kan niemand. Ook een autocraat niet. Dus mensen die overal zeker van willen zijn kunnen niet anders dan zich die zekerheid wanen. Om zich vervolgens te onderwerpen aan die waan.

De werkelijkheid
Je kunt zeker van jezelf zijn en tegelijkertijd accepteren dat er veel is waar je niet zeker over kunt zijn. Ik zit er niet mee dat ik niet zeker weet hoe de werkelijkheid in elkaar zit en dat er meer is dat ik niet weet dan wat ik wel weet. Daar wordt ik niet onzeker van.

Aannames
Ik wil de werkelijkheid zoveel mogelijk doorgronden. Ik wil zoveel mogelijk begrijpen hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Maar om dat te kunnen moet ik vragen durven stellen over datgene dat ik denk te weten. Pas als ik er van uit durf te gaan dat wat ik denk te weten wel eens niet waar zou kunnen zijn, kan ik mezelf bevrijden van foute aannames. En feitelijk is dat het enige dat ik zeker weet dat bepaalde aannames die ik had uiteindelijk niet bleken te kloppen. Of de aannames die ik er voor in de plaats heb aangenomen kloppen, is maar de vraag.

Er is geen absolute waarheid.

Ook van die illusie wil ik mezelf bevrijden.

Mijn gedachtes
Dus wat hierboven staat is geen absolute waarheid. Het zijn mijn gedachtes over hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Niets meer en niets minder. Het staat eenieder vrij om het met mij eens te zijn, of niet. En ik besef heel goed dat degenen die het niet met mij eens zijn wel eens gelijk zouden kunnen hebben.

Of niet natuurlijk.