De Stolpersteine die in april 2010 in Haren geplaatst werden herinneren ons aan de plaatsen waar de joden die in de tweede wereldoorlog vanaf hier weggevoerd zijn gewoond hebben. Op elk struikelsteentje staat summiere informatie: naam, geboortejaar, datum van wegvoeren, datum en plaats van overlijden. Indrukwekkend, en vaak ook aangrijpend (als je je de leeftijd van de vermoorde kinderen realiseert bijvoorbeeld), maar ook nieuwsgierigmakend naar het verhaal achter die namen.

Wil Legemaat en Margriet Staal, die (samen met Alie Bakker) ook het initiatief tot het plaatsen van de Stolpersteine hadden genomen, besloten die verhalen op te tekenen. Het boek met de indringende titel Van kwaad tot onvoorstelbaar erger werd zelfs nog iets uitgebreider, want hier worden de verhalen verteld van alle mensen die in de tweede wereldoorlog zijn omgekomen en die daarom op de gedenksteen staan die in het hart van Haren te vinden is, op het plein voor de Dorpskerk.

De verhalen zijn soms kort, maar ze zijn zo geschreven dat er elke keer weer iemand een gezicht krijgt, waardoor de namen niet alleen maar een naam zijn geworden in plaats van een nummer, zoals in de vernietigingskampen, maar je ook hun persoonlijke geschiedenis leest. Het onvoorstelbare wordt, door de rust waarmee hun verhalen hier verteld worden, nog schrijnender.

Lees bijvoorbeeld het verhaal van Godert Walter, dat ook het verhaal is van zijn vrouw Agnes en hun twee zoontjes. Walter werd in zijn eigen huis doodgeschoten terwijl moeder en kinderen in de tuin in bedwang werden gehouden. Agnes zegt: “Mijn man heeft niet geleden, hij heeft nauwelijks de tijd gehad om zich te realiseren wat er gebeurde. Dat besef heeft mij erg gesteund. Hij is niet gemarteld, heeft niet hoeven lijden in een concentratiekamp. En ik heb niet n onzekerheid over zijn lot hoeven verkeren.”

Agnes van Gelder somt daar even op hoe het allemaal nog erger had gekund, en veel van de verhalen in het boek tonen aan dat het inderdaad vaak erger had gekund.

Bij de presentatie van het boek kwam aan het eind Theo Walter naar voren, die de makers van het boek wou bedanken. Hij begon met de zin “Ja, en ik was dus een van die twee jongetjes…”
Op zo’n moment komt het gruwelijke verleden wel even heel erg dichtbij.

Een indrukwekkend boek, een eerbetoon en klein monument voor de zesenzestig Harener slachtoffers die in de oorlog hun leven verloren. Van totaal onschuldige kinderen tot gewone mensen tot verzetsstrijders, iedereen krijgt hier zijn liefdevol geschreven verhaal. Een bijzonder boek waar ik helemaal stil van werd.

• Wil Legemaat – Van kwaad tot onvoorstelbaar erger – Verhalen achter de namen op de gedenksteen in Haren – Harener Historische Reeks 15 – Uitgeverij Boomker Haren en Uitgeverij Knoop Haren – € 22,50 – ISBN 978-9071809846