Gerhard Richter is op sommige momenten een tamelijk ongrijpbare kunstenaar. Ik heb het hier al eerder over zijn werk gehad, en op een bepaald moment dacht ik het geheim van Richter te hebben doorgrond, maar er zijn nog steeds delen van zijn oeuvre waar ik geen greep op kan krijgen. Een van die delen is het grote werk 4900 Farben, dat hij ongeveer tegelijkertijd maakte met een gigantisch glas-in-loodraam voor de Dom van Keulen.

Het totale werk bestaat uit 4900 gekleurde vierkanten die samengevoegd zijn tot blokken van vijf bij vijf vierkanten, die weer samengevoegd zijn tot een groot blok van honderd gekleurde vierkanten. Richter exposeert ze volledig “at random”, terwijl de vierkanten ook al willekeurig aan elkaar gezet zijn. Het toeval lijkt hier tot systeem te zijn bevorderd. Bij een volgende installatie zullen de vierkanten weer volstrekt willekeurig aan alkar gekoppeld worden, waardoor je in principe een eindeloos aantal verschillende tentoonstellingen kunt organiseren

Wat het voor mij als kijker lastig maakt is dat ik toch altijd op zoek ben naar enig houvast, en dat houvast lijkt Richter me bewust te willen ontnemen. Het lijkt er sterk op, dat, toen ik Richter een kunstenaar zonder handschrift noemde, ik met dit werk een sterk doorgevoerd bewijs in handen heb gekregen. Richter zegt er in 2008 zelf het volgende over:

“De kleurpanelen zijn de enige beelden die niets vertellen. Zelfs de abstracte schilderijen lijken op foto’s van een niet-bestaande werkelijkheid, een onbekende jungle. Hier – geen illusionisme. Ze vertellen niets, roepen geen associaties op. Ze zijn er slechts, een puur visueel object.”

Dat betekent dat hij zeer bewust iets wou maken waar niet alleen een handschrift ontbreekt, maar ook een betekenis, of zelfs maar de suggestie van een systeem. In de essays die in het boekje Texte zu 4900 Farben zijn verzameld draaien verschillende schrijvers om het werk heen en constateren onder meer dat het volstrekt uniek is juist omdat het geen associaties oproept, je er geen verhaal in kunt ontdekken of het handschrift van de kunstenaar erin kunt ontdekken.

Richter blijkt ook met het mengen van de kleuren een soort neutrale nikserigheid te hebben willen nastreven – elke kleur is in gelijke delen met andere kleuren vermengd, opdat de contrasten niet te groot zouden zijn. De teksten vergroten het mysterie alleen maar, niemand lijkt er echt greep op te krijgen, maar het werk wordt er wel steeds intrigerender door. Zou je als kijker het gevoel hebben dat je in een andere tentoonstelling zou rondlopen als al die panelen ’s nachts zouden worden verwisseld?

Het is eigenlijk een merkwaardige vorm van leegte, stilte en rust die hier gecreëerd wordt. Het mysterieuze is eigenlijk vooral waarom het werk blijft intrigeren.

• Gerhard Richter – Texte zu 4900 Farben, met teksten van Benjamin HD Buchloch, Peter Gidal, Birgit Pelzer, Gerhard Richter en Marcus du Sautoy – Hatje Cantz ISBN 978-3-7757-2402-9

• Gerhard Richter Archief

• over Richter’s oeuvre

• over Richters aquarellen en tekeningen

• over Richters Atlas