Gerhard Richter is met voorsprong de intrigerendste moderne kunstenaar die ik ken. Zijn werk kent vele uitersten, zoals ik al eerder liet zien. Soms schildert hij met subtiliteit en fotografische precisie een lezend meisje, dan weer zalen vol monochrome grijze kleurvlakken, dan weer wilde expressionistische doeken met felle schreeuwende kleuren. Zelfs gifgroen en zuurstokroze worden dan ingezet. Ik heb me altijd afgevraagd wat de verbindende factor tussen al die Richter-fases is. Waar gaat het de kunstenaar om? Wat wil hij bereiken? Toen ik zijn overgeschilderde foto’s bekeek viel het kwartje.

Gerhard Richter is een kunstenaar zonder handschrift, en volgens mij is dat ook precies wat hij wil zijn. Hij probeert grote kunst te maken zonder zich van een eigen handschrift te bedienen. Kijk naar zijn fotorealistische schilderijen en je ziet een onpersoonlijke manier van schilderen, waarbij het puur en alleen om het beeld draait, en dat geldt ook voor de expressionistische abstracten, waarin hij de roller of het paletmes hanteert. De roller en de rakel (ook zo’n onpersoonlijk stuk gereedschap waarmee je geen echte handtekening kunt plaatsen) gebruikt hij ook bij het overschilderen van foto’s.

De foto’s die hij voor dat overschilderen gebruikt zijn ook een nadere bestudering waard, want het gaat hier zeker niet om kunstfoto’s, maar om familiekiekjes (vaak nog onscherp ook), neutrale landschapsfoto’s van een stukje bos of wat bergen, een saai stukje stad of een poserend groepje mensen. Saaie, nietszeggende foto’s zonder karakter. Zonder handschrift, zou je ook kunnen zeggen.

Richter beweert dat hij de resten verf die na een dag schilderen over zijn, gebruikt om foto’s te bewerken. Hij gebruikt rollers, rakels en paletmessen maar laat soms ook gewoon wat druppels op de foto vallen. Het resultaat is verbijsterend, want ondanks het ontbreken van het, bij kunst vaak onontbeerlijk geachte, handschrift toont zich hier wel de hand van de meester. De foto’s krijgen soms iets verontrustends, iets onheilspellends, zeker als er mensen op staan, maar vrijwel steeds word je ook overvallen door een groot gevoel van schoonheid. Het resultaat is gewoon, en dat is bij kunst tegenwoordig helemaal niet meer zo vanzelfsprekend, buitengewoon mooi.

Richter geeft de saaie werkelijkheid van zijn afvalfoto’s een duwtje met zijn afvalverf waardoor er iets magisch gebeurt en er Kunst met een hele grote K ontstaat, en dat bedoel ik zeker niet cynisch of grappig. Richter heeft echt het geheim ontdekt en weet van modder goud te maken. Er is bij uitgeverij Hatje Cantz een fraaie catalogus verschenen met de beschilderde foto’s. Een kleine vierhonderd pagina’s, perfect gedrukt op stevig papier, gebonden, met linnen omslag, en met de ene adembenemend mooie overgeschilderde foto na de andere. Een juweel van een boek.

• Gerhard Richter – Übermalte Fotografien – Hatje Cantz
  ISBN 978-3-7757-2242-1 (Deutsch)
  ISBN 978-3-7757-2243-8 (English)