Menselijke voorwaarden van de Japanse schrijver Junpei Gomikawa is een boek dat mijn leven een halve eeuw geleden ingrijpend veranderd heeft, alleen wist ik dat toen nog niet. De driedelige Japanse film die er van dat boek gemaakt was werd namelijk in afleveringen uitgezonden op de Duitse televisie onder de titel Barfuss durch die Hölle, laat op de zaterdagavond, en wij gingen daar stiekem naar kijken. Ik heb me er later in mijn leven wel vaker over verbaasd dat een Japanse film die nagesynchroniseerd op de Duitse tv ervoor gezorgd heeft dat ik en mijn broer voor de rest van ons leven overtuigde pacifisten zijn geworden. Ik ben er ook dienstweigeraar door geworden, want die film heeft me grondig aan het denken gezet.

Het boek.waar die film op gebaseerd was is pas in 2008 in vertaling in het Nederlands verschenen, en dat is meteen ook de eerste keer dat het boek in een Westerse taal verschijnt. Dat vind ik een tamelijk verbijsterend gegeven, want nu ik het gelezen heb, alle veertienhonderd indrukwekkende pagina’s, kan ik alleen maar zeggen dat ik het misschien wel het belangrijkste boek van onze tijd vind. Als je dit boek gelezen hebt hoef je geen krant mer te lezen om te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit en waarom alles fout gaat waar het fout gaat en waarom.

Menselijke voorwaarden is het verhaal van Kaji, die in het begin van het verhaal een kantoorbaan heeft bij een staalbedrijf in Mantsjoerije, een deel van China dat voor de Tweede Wereldoorlog door Japan veroverd was. De oorlog met Amerika is in volle gang, maar de Russen komen er ook aan (Mantsjoerije grenst aan de Sovjet Unie). Kaji heeft ideeën om de productie in de mijnen te verbeteren, met name door de werkomstandigheden van de arbeiders te verbeteren, en wordt daarom naar een mijn overgeplaatst, waar hij onder het hoofd Personeelszaken komt te werken, met een vrijstelling voor het leger, zodat hij met zijn grote liefde Michiko kan trouwen.

De werkelijkheid blijkt weerbarstig, zo blijkt meteen al de eerste dag in de mijn, als hij voorstelt de koppelbazen, die te veel loon wegsnoepen en op andere manieren corrupt blijken, weg te halen uit de hiërarchie, want de bazen blijken ook te profiteren van het koppelbazensysteem. De corruptie zit diep, en Kaji gaat van het ene dilemma naar het andere, waarbij hij steeds probeert zijn menselijkheid te bewaren. Het leger zadelt de mijn op met een grote groep dwangarbeiders, Chinezen die achter prikkeldraad gevangen zitten en niet eens krijgsgevangenen zijn, want het zijn gewone burgers. Eén van die dwangarbeiders vraagt aan Kaji op een bepaald moment papier en een potlood, en schrijft dan zijn verhaal op. Ik laat je hier een stuk van dat verhaal lezen, dat zijn iets meer dan vier bladzijden van de veertienhonderd, maar dan heb je een idee. Niet voor tere zieltjes.

Als een aantal van de dwangarbeiders ten onrechte beschuldigd wordt van een ontsnappingspoging besluit de legercommandant een voorbeeld te stellen door ze te onthoofden. Na de derde onthoofding grijpt Kaji in, maar daar zal hij zelf voor moeten boeten, want hij gaat er in eerste instantie voor de cel in waar hij zwaar mishandeld wordt, en tenslotte moet hij toch het leger in, naar het front aan de Russische grens

Boek twee gaat over het wachten op de inval van de Russen en de opleiding van de Japanners in het bij elkaar geraapte leger. Hier neemt Gonikawa de tijd om te laten zien dat de structuur en de hiërarchie van het leger verrot zijn, en dat mensen daardoor alleen al hun menselijkheid dreigen te verliezen. Hij laat ook zien hoe de zwakkeren er aan onderdoor gaan door de arrogante opstelling van de ouderejaars, de “veteranen” die rechten hebben opgebouwd en die zich naar de groentjes toe dan ook schandelijk kunnen misdragen. Gomikawa laat perfect zien dat dit bepaald niet het effect heeft dat militairen altijd beweren dat het heeft – kameraadschap en eeuwige trouw – integendeel. Op het slagveld blijken de veteranen het onderspit te delven en blijken de groentjes soms een nog grotere hekel te hebben aan hun kwelgeesten dan aan de vijand.

Het machtige Japanse leger blijkt bij de eerste Russische aanval volledig te worden weggevaagd. Slechts een fractie overleeft het, en in deel drie is de oorlog officieel afgelopen, maar lijkt de grote ellende pas te beginnen. Kaji gaat met een klein groepje op pad naar huis, maar dat gaat niet zonder slag of stoot, en ook hier komen alle dilemma’s van het leven, goot en klein, allemaal langs. Ik ga hier niet het hele verhaal vertellen, maar ik durf wel te vertellen dat Kaji het verliest, van zichzelf en van het leven. En het vreselijkste is, dat je het begrijpt ook nog.

Lees dit boek! Laat je niet afschrikken door die veertienhonderd bladzijden, want dit is een boek dat gemakkelijk leest, al zul je het, net als ik, waarschijnlijk regelmatig even weg moeten leggen om bij te komen voor je weer verder gaat. Maar, als gezegd, dit is waarschijnlijk een van de belangrijkste boeken van onze tijd.
Laat je ook niet afschrikken door de prijs, want die is voor een hardcover van 1432 pagina’s dundruk met leeslint echt heel redelijk.

• Junpei Gomikawa – Menselijke voorwaarden – Van Oorschot – ISBN 9789028280304
• Bestel het boek hier bij een bekende webwinkel: Menselijke voorwaarden