Kennis en diploma
Hoewel ik aan allerlei studies begonnen ben, heb ik er maar twee afgemaakt. Dat betekent niet dat ik de kennis die ik tijdens de studies die ik heb afgemaakt als de belangrijkste kennis beschouw die ik heb opgedaan, integendeel. Juist van de mislukte studies heb ik, uiteindelijk, het meeste geleerd. Wat ik op de MAVO heb geleerd ben ik, voor het grootste deel, allang weer vergeten. Dat ik het laatste jaar van die MAVO over heb gedaan, zorgde er niet voor dat ik daardoor meer kennis heb opgedaan. Wel heb ik nu een diploma dat ik anders niet zou hebben. Dat diploma is het bewijs dat ik voldaan heb aan de eisen die aan me gesteld werden. Dat is alles.

Professionals
Ik heb, in totaal, twee jaar als leerling-verpleegkundige B gewerkt in twee verschillende instellingen. Ik kwam niet verder dan het eerste jaar. Het lukte me niet om aan de eisen die aan me gesteld werden te voldoen. Het unit-hoofd waar ik de laatste zes maanden onder had gewerkt, merkte op dat ik weliswaar een harde werker was en prima met de patiënten om kon gaan, maar dat ik geen verpleegkundige was. Die twee jaar waren en zijn voor mijn ontwikkeling van essentieel belang geweest. Ik heb er, naar mijn gevoel, veel inzichten door verkregen en heb zeker geleerd kritisch te kijken naar professionals die menen precies te weten wat goed voor anderen is. Juist die psychiaters en psychologen die het meest overtuigd zijn van hun eigen kunnen, blijken vaak de grootste blunders te begaan en blijken dan niet in staat daar van te leren. Toch hebben ze diploma’s. Die diploma’s bewijzen dat ze hebben voldaan aan de eisen die aan hen gesteld werden. Dat betekent niet dat ze daardoor ook goed functionerende psychologen of psychiaters zijn.

Inzicht versus kennis
Tijdens opleidingen wordt er vaak niet gekeken wat je kan, maar of je voldoet. Niet je intrinsieke nieuwsgierigheid wordt aangesproken, maar je vermogen om op een bepaalde manier naar problemen te kijken. Als je op een andere manier naar problemen kijkt, voldoe je niet, zelfs niet als die manier, in de praktijk, beter werkt. Het gaat er om dat je je leert aanpassen aan de eisen van de opleiding, niet dat je zelf gaat nadenken om op die manier inzicht te verwerven. Inzicht is namelijk veel moeilijker te meten dan kennis. Dus wordt je getoetst op het reproduceren van kennis en niet op het hebben van inzicht. Dat doodt vaak alle creativiteit.

Empathisch vermogen
Wat opvalt bij opleidingen tot psychiater of psycholoog is dat je, als je die opleiding wilt gaan volgen, helemaal niet getest wordt op je empathische vermogen. Als je het vermogen hebt om kennis op te zuigen en te reproduceren en de indruk kunt wekken dat je snapt wat je geleerd hebt, kun je een diploma krijgen waarmee je jezelf psychiater of psycholoog mag noemen. Dat is eigenlijk wel vreemd. Een leraar psychologie vertelde me ooit dat uit onderzoek was gebleken dat niet de soort therapievorm bepalend was voor de kwaliteit van de therapie, maar dat was gebleken dat die kwaliteit vooral afhing van de persoon van de therapeut. De verschillen tussen verschillende vormen van therapie bleken, als je naar het resultaat keek, nihil. Maar de verschillen tussen therapeuten onderling zijn gigantisch.

Vriendschap
Soms ben je, als je psychische problemen hebt, beter af met een goede vriend dan met een zwaar gediplomeerde therapeut.

Inlevingsvermogen
Maar is zo’n opleiding tot therapeut daarmee ook zinloos? Ik denk dat zo’n opleiding nuttig is voor iemand die het talent heeft om een goede therapeut te worden. En dat talent valt of staat met het vermogen om je in de ander in te kunnen leven. Als dat vermogen niet optimaal aanwezig is, of zelfs vrijwel afwezig is, kan iemand, hoeveel kennis hij of zij ook vergaart, zich nooit ontwikkelen tot een geweldig therapeut.

Test op empathie?
Iemand die geen wijs kan houden, kan theoretisch muziek gaan studeren en alle kennis die hij of zij opdoet reproduceren. Toch is het geen goed idee om zo iemand op te leiden tot muziekdocent of muziektherapeut. Als je zo’n opleiding wilt volgen, dan mag je dat alleen maar als je hebt laten blijken een muzikaal gevoel te hebben. Maar gek genoeg worden mensen die psycholoog of psychiater willen worden, bij mijn weten, niet getest op een empathisch gevoel. En dat terwijl bekend is dat het niet de therapievorm maar de persoon van de therapeut is die bepaalt of een therapie optimaal werkt of niet. En mij maak je niet wijs dat iemand die zich niet in anderen kan inleven een goede therapeut kan zijn.

Kennis en inzicht
Volgens mij zijn we in ons onderwijssysteem veel te veel gefocust op kennis en veel te weinig op inzicht. Voor sommige beroepen is dat weliswaar handig, omdat je voor het uitoefenen van een ambacht wel degelijk moet beschikken over technische kennis, maar ook voor ambachten geldt dat een ambachtsman (of vrouw) pas uitstekend kan functioneren als er, naast kennis, ook inzicht in het ambacht is ontstaan. En inzichten worden vaak groter als je interesses zich niet strikt tot je vakgebied beperken. Denk bijvoorbeeld aan de kok die zijn eigen groenten en kruiden leert verbouwen of kippen leert houden.

Studie in brokken
Eigenlijk zou studeren veel meer in brokken moeten kunnen gebeuren. Als je dan aan een studie begint en er na een tijdje achterkomt dat je die studie toch niet zo interessant vindt, krijg je een aantekening voor dat deel van de studie dat je hebt afgerond. Dan kun je daarna een heel andere studie gaan volgen en ook daar na een tijdje weer mee ophouden omdat je ontdekt hebt dat je eigenlijk wel iets meer over een ander onderwerp wilt weten, waardoor je weer een andere studie gaat doen. Dan is het mogelijk om een jaar natuurkunde te studeren, daarna een jaar Spaans, een jaar biologie en een jaar psychologie. Daar krijg je dan weliswaar geen diploma voor maar van al die vakken kan wel worden aangetoond wat je er van geleerd hebt. Daar bouw je dan weer op verder. Zo kan je persoonlijke ontwikkeling vorm krijgen.

Zelfstudie
Voor mij is dat de ideale manier van studeren. Na twee jaar als leerling-verpleegkundige in een psychiatrische inrichting en een inrichting voor epilepsie te hebben gewerkt en geleerd, heb ik drie maanden op een opleiding voor kleuterleidsters gezeten, vier jaar op de kunstacademie (waar ik een diploma aan heb overgehouden) en iets meer dan drie jaar op een opleiding tot creatief therapeut. Ondertussen las ik over allerlei onderwerpen die me boeiden en leerde ik video-producties maken, liedjes schrijven, gitaarspelen en schrijven. Na mijn vijftigste las ik een enorme hoeveelheid filosofische werken en kwam daardoor in aanraking met Chinese wijsgeren. Vooral de Dao De Jing boeide me. Omdat verschillende vertalingen ook echt verschillend waren, wilde ik weten wat er in de oorspronkelijke tekst stond. Ik leerde mezelf klassiek Chinees ontcijferen en vertaalde de Dao De Jing. Dat gaf me een veel dieper inzicht in dat boek dan ik ooit op een andere manier had kunnen verkrijgen. Juist omdat ik geen Sinologie gestudeerd had, zocht ik naar alle mogelijke vertalingen van elk karakter en kwam daardoor op ideeën die ik in geen enkele andere vertaling had gezien, maar die, naar mijn idee, het inzicht in de tekst wel degelijk verdiepten.

Opleiding versus zelfstudie
Wat ik tijdens opleidingen geleerd heb is eigenlijk verwaarloosbaar klein als ik het vergelijk met wat ik me allemaal door zelfstudie heb eigen gemaakt. Misschien dat ik daarom niet hecht aan diploma’s. Diploma’s krijg je omdat je voldoet aan de eisen die een ander aan je stelt, maar die zeggen feitelijk niets over wat je kan of over de kennis en de inzichten die je hebt vergaard.

Ontwikkelen van nieuwsgierigheid
Daarom denk ik dat het onderwijs veel minder gericht zou moeten zijn op het toetsen van kennis en veel meer gericht zou moeten zijn op het ontwikkelen van nieuwsgierigheid, kritisch denken en het vergaren van inzichten. Want alleen als je nieuwsgierig blijft en kritisch denkt, zul je inzicht in de kennis die je nodig hebt kunnen verkrijgen. En pas door inzicht te krijgen in kennis krijgt die kennis kleur en gaat die kennis leven. Met of zonder diploma.

Kennis plus inzicht
En voor de duidelijkheid; nee, ik zou het geen goed idee vinden om een chirurg (bijvoorbeeld) niet te toetsen op haar vaardigheden. Maar als je een chirurg alleen maar op haar kennis toetst schiet je tekort. Het is immers niet voldoende dat zij weet hoe ze moet opereren, maar ook dat ze de vaardigheden heeft ontwikkeld om dat met inzicht te doen. Pas dat maakt van een chirurg een goede chirurg.