Jana Renée Friesová was de grootmoeder van de Canadees-Praagse zangeres en componiste Lenka Lichtenberg. Die grootmoeder overleed in 2016 en toen Lichtenberg haar bureau in Praag uitruimde kwam ze twee notitieboekjes tegen die gevuld waren met poëzie van haar grootmoeder die ze in het concentratiekamp Terezin (bij onds beter bekend als Theresienstadt) had geschreven.

Lichtenberg wist wel dat zowel haar moeder als haar grootmoeder in de oorlog in Theresienstadt gevangen hadden gezeten – haar moeder had er in 1996 zelfs een boek over geschreven – maar ze wist niets over de ervaringen van haar grootmoeder. De spaarzame tijd die ze met haar grootmoeder had doorgebracht werd niet besteed aan traumatische verhalen.

Maar in die handbeschreven pagina’s van die twee kleine notitieboekjes ontvouwden zich de dromen van haar grootmoeder – en haar nachtmerries in het kamp, verhalen die ze later nooit meer verteld had. Om haar gedichten uit de hel op aarde (om Primo Levi te citeren) met de wereld te delen besloot ze er op haar muziek leven in te blazen – door muziek. En dat leverde een ontroerend en soms aangrijpend album op, Thieves of Dreams,  dat ik met een brok in mijn keel heb beluisterd.

In het bijbehorende boekje vertelt Lichtenberg ook nog een stuk familiegeschiedenis, heel sec, maar daardoor ook heel indrukwekkend en ook weer aangrijpend. Haar Joodse grootouders waren zo bezorgd over het antisemitisme en de pogroms in het begin van de twintigste eeuw dat ze, toen haar moeder Jana Renée in 1927 werd geboren op het geboortecertificaat onder religie “geen” invulden. Haar moeder kwam pas op haar twaalfde er achter dat ze Joods was toen de Duitser Tsjechoslowakije binnenvielen in 1939 en ze niet meer naar school mocht.

Grootvader Richard was de eerste in de familie die door de Gestapo werd opgepakt omdat een collega op zijn werk had verteld dat hij iets minachtends over de Nazi’s had gezegd. Zes maanden later werd hij volledig gebroken vrijgelaten. Eerste Kerstdag 1942 werden de moeder en grootouders van Lichtenberg naar Theresienstadt gestuurd waar ze van elkaar gescheiden werden – mannen, vrouwen en kinderen zaten in aparte afdelingen.

Grootvader Richard lukte het om in de bakkerij te gaan werken, al moest hij dan om half drie ’s nachts beginnen, maar dan kon hij wel af en toe een brood achterover drukken om met zijn vrouw en dochter te delen als ze de kans kregen elkaar te zien. Haar moeder, die toen net 15 was, moest op het land werken.

Het is niet duidelijk welke gedwongen arbeid grootmoeder moest verrichten, maar het lijkt er op dat de gedichten die ze schreef het enige moment op de dag waren dat ze even controle over haar leven had en dat ze uit de ellendige werkelijkheid kon ontsnappen. Ze schreef over de liefde, en dan ging het ook over de abrupte afbraak van haar huwelijk, zoals in Feet are marching, two and two. Bij sommige gedichten kun je je bijna niet voorstellen dat ze in het voorportaal van de dood zijn geschreven, dan zijn het intieme romantische fantasieën. Anna Hana bouwde voor zichzelf een droomwereld om de wreedheid van de werkelijkheid te kunnen overleven.

Toen Anna Hana naar Theresienstadt werd gestuurd dacht ze dat haar moeder Frantiska veilig zou zijn omdat haar tweede echtgenoot Jan, een lokale rechter, niet Joods was. Maar in 1944 werd er een anonieme brief naar de Nazi’s gestuurd dat ze illegaal voedsel verzamelden (om naar Theresienstadt te sturen). Het resultaat was dat Jan werd opgepakt en doodgeschoten en Frantiska werd naar de gaskamers van Auschwitz gestuurd.
Ook Richard, de grootvader, werd in oktober 1944 in Auschwitz vergast. De moeder en grootmoeder van Lichtenberg waren daarmee haar enige directe overgebleven familie. Zij werden door de Russen bevrijd op 8 mei 1945.

Lichtenberg zelf kreeg pas op haar negende te horen dat ze Joods was, omdat haar moeder het Joods zijn als een zware last zag, een risico om een slachtoffer te worden van antisemitisme. Het heeft dus even geduurd voor ze haar “heritage” en dat van haar familie accepteerde en omarmde. Dat ze nu het verhaal van haar grootmoeder op zo’n indrukwekkende manier kan vertellen is heel bijzonder.

• Lenka Lichtenberg – Thieves of Dreams / Zlodeji snu – Songs of Theresienstadt’s Secret Poetess

Luister hier naar een paar fragmenten, en let speciaal even op I have my own grief, waarin je eerste de moeder van Lichtenberg hoort praten. Door de poëzie van de grootmoeder en de zang van Lichtenberg zelf komen de drie generaties hier mooi samen: