Spreuken en gezegdes

Dooddoeners
Bij mijn oudtante Net hing een tegel aan de muur met de spreuk: ‘De mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest.’ In veel huizen hingen, in die tijd, vergelijkbare tegeltjes met vergelijkbare teksten. Wij beschouwden dat soort wijsheden als ‘dooddoeners’, alsof het gegeven dat ze van generatie op generatie waren doorgegeven ze ouderwets en oubollig hadden gemaakt. Het vreemde is dat de spreuk die ik op dat tegeltje bij mijn oudtante Net las, door de jaren heen steeds meer betekenis voor me heeft gekregen.

Oeroude wijsheden
Spreuken en gezegdes zijn doorgeefluiken voor oeroude wijsheden. Dat is zowel hun kracht als hun zwakte. Veel van die spreuken en gezegdes die wij als kinderen met de paplepel kregen ingegoten, kwamen uit de bijbel. Waarschijnlijk bestond een groot aantal van die spreuken en gezegdes al voordat de bijbel geschreven werd en werden ze daarvoor mondeling van generatie op generatie doorgegeven.

Wat gij niet wilt…
‘Hoe zou jij het vinden als iemand dat bij jou doet?’ vroeg de ouder aan zijn oudste zoon die zijn jongere broertje net een bloedneus had geslagen. ‘Eh, eh…,’ stamelde die oudste zoon. ‘Nou, wat jij niet wilt dat iemand bij jou doet, doe dat ook niet bij een ander!’ vervolgde die ouder. En vijftien jaar later zei die oudste zoon tegen zijn oudste zoon, toen die zijn jongere zusje aan de haren had getrokken: ‘Hoe zou jij het vinden als iemand dat bij jou doet? Toch ook niet leuk! Nou, wat jij niet wilt dat iemand bij jou doet, doe dat ook niet bij een ander!’

Confucius
Dat zo’n spreuk ouder is dan de bijbel leid ik af uit het feit dat Confucius, zo’n vijfhonderd jaar voor Christus, dezelfde spreuk hanteerde. En bij mijn weten heeft Confucius de bijbel nooit gelezen. Ik weet zelfs niet zeker of de bijbel in zijn tijd al geschreven was. Ik denk dat veel spreuken en gezegdes zijn ontstaan doordat van generatie op generatie bepaalde wijsheden in min of meer dezelfde woorden zijn overgedragen.

Nero
In ons gezin werd een aantal uitspraken uit de stripserie Nero tot in den treuren herhaald. Als er iets opvallends te zien was, sprak mijn vader de historische woorden: ‘Wat ziet mijn lodderig oog?’ Als we iets deden waar hij niet echt blij mee was, maar wat ook weer niet al te ernstig was, zei hij: ‘Moet ik je kop effe tussen je twee oren zetten?’ En zomaar uit het niets konden de opmerkingen ‘moet hier nog zand zijn?’ of ‘als het hier nog lang duurt zal het rap gedaan zijn’ geplaatst worden. En ja hoor, ook zijn zoons hebben diezelfde opmerkingen vaak geplaatst en ze zo op hun zoons overgedragen.

Liefde voor geld
Er zit natuurlijk ook een gevaar aan het, op deze manier doorgeven van wijsheden. Door de herhaling kunnen ze sleets raken en hun betekenis verliezen. Of een spreuk wordt ingekort of verhaspeld en is daardoor minder precies dan de oorspronkelijke spreuk. Dat is bijvoorbeeld het geval met de spreuk ‘geld maakt niet gelukkig’. Die spreuk komt uit de bijbel, maar mist een paar woorden. Oorspronkelijk staat er ‘de liefde voor geld maakt niet gelukkig’.

Geld en geluk
Uit onderzoek is gebleken dat geld wel degelijk gelukkig kan maken. Als iemand te weinig geld heeft om zich de noodzakelijke levensbehoeftes te kunnen aanschaffen, dan maakt het verkrijgen van geld wel degelijk gelukkig. Maar daar zit een grens aan. Als iemand genoeg geld heeft om goed van rond te komen, dan maakt meer geld niet gelukkiger. Je zou dus ook kunnen zeggen: ‘een tekort aan geld maakt ongelukkig.’ Maar ja, dan is het de vraag wanneer je vindt dat je een tekort aan geld hebt. Sommige mensen blijken aan honderd miljard dollar nog niet genoeg te hebben.

Gevoel van tekort
‘De liefde voor geld maakt niet gelukkig,’ is een spreuk die niet over geld op zichzelf gaat, maar over de betekenis die je aan geld geeft. Het is een spreuk met een diepe wijsheid, vind ik. Als ik naar de hoofden van veel miljardairs kijk, dan zie ik daar weinig gelukkig ogende hoofden tussen. Het is alsof die immense rijkdom ze alleen maar ontevredener heeft gemaakt. Hoe zou je ook gelukkig kunnen zijn als je, door je liefde voor geld, altijd het gevoel hebt een tekort aan geld te hebben, hoeveel je ook bezit? Daarbij, of misschien zelfs daardoor, zijn miljardairs vaak slechte werkgevers die hun werknemers zo min mogelijk betalen. Uit liefde voor geld. Dus ze worden door hun liefde voor geld niet alleen zelf niet gelukkiger, ze maken er ook anderen ongelukkiger door.

Vergelijken
Soms kloppen spreuken ook totaal niet. Dat je geen appels met peren zou mogen vergelijken bijvoorbeeld, is onzin. Alles is met alles te vergelijken, omdat vergelijken gaat om het toetsen waaraan dingen op elkaar lijken of van elkaar verschillen. En twee willekeurige dingen lijken altijd, in sommige opzichten op elkaar, en verschillen ook altijd, in weer andere opzichten van elkaar.

Een Chinese wijze
Elke cultuur kent zijn eigen spreuken en gezegdes. Een aantal boeken van Mozi, een Chinese wijsgeer die een paar honderd jaar voor Christus leefde, staat vol met spreuken en gezegdes. Hieronder zet ik er een paar:

• Welwillendheid is een wijze van liefhebben
• Rechtvaardigheid is altijd positief.
• Je gedrag bepaalt wie je bent.
• Loyaliteit is je kracht ondergeschikt maken aan het voordeel voor een ander.
• Je kan geen partij kiezen zonder tweedracht te zaaien.
• Elk verhaal bevat lacunes.
• Niemand hoeft een tekort te hebben als er een overschot is.
• Een droom is de werkelijkheid tijdens de slaap.
• Als je niet bij elkaar past, kun je geen paar vormen.
• Als je iemand schade toebrengt, krijg je boosheid terug.
• Door te benoemen kun je iets ontkennen, bevestigen of toevoegen.
• Als je wilt overwegen hoe je op een gunstige manier je macht kan gebruiken, dien je ook te overwegen hoe je met die macht schade toe kan brengen.
• Als je alles wat verschillend is samenvoegt, heb je één geheel.

Ook een aantal van deze spreuken en gezegdes zouden op een tegeltje niet misstaan. Er is er overigens nog een die ik wel heel erg mooi vind en dat is deze:

• Door te citeren laat je je voorstaan op de waarheid van een ander.

De waarheid van een ander
Zoals de grote filosoof Hobbes al zei: ‘Bla bla bla bla bla bla.’ Als mensen veel bekende mensen citeren, dan doen ze dat vaak om te imponeren. Om te laten zien hoe belezen ze zijn, en om zich te laten voorstaan op de waarheid van een ander. Zoals Winston Charcoal ooit gezegd schijnt te hebben: ‘Als mijn achternaam Churchill was geweest, was ik heel wat meer geciteerd.’

• Het enige dat ik zeker weet, is dat ik niets zeker weet.

Dat is een mooie uitspraak, vind ik. Als ik die toeschrijf aan Socrates wordt die uitspraak niet mooier of minder mooi. Ik weet ook niet zeker of Socrates die uitspraak ooit gedaan heeft. In ieder geval niet zoals ik hem hier opschrijf, want Socrates sprak geen Nederlands. En feitelijk doet het er niet toe wie die uitspraak deed. Een spreuk krijgt niet meer diepgang omdat Churchill die spreuk uitgesproken heeft, en is ook niet minder waardevol omdat Winston Charcoal degene was die ermee op de proppen kwam.

Inhoud
Niet de herkomst van een spreuk of gezegde is belangrijk, maar de inhoud.
En als je me niet gelooft dan zet ik je kop tussen je twee oren!
Jawade!