De Duitse televisie
‘Als pap en mam weg zijn, dan gaan we naar ‘Barfuss durch die Hölle’ kijken.’ ‘Wat is dat dan?’ ‘Een serie op de Duitse televisie, die je moet zien.’ ‘Waarom?’ ‘Dat merk je vanzelf wel.’

Zaterdagavond
Elke zaterdagavond gingen mijn ouders, sinds we oud genoeg waren om ons veilig alleen te laten, rond een uur of elf, met de brommer, naar Cannes, in België, zodat mijn moeder daar kon gaan dansen, terwijl mijn vader, onder het genot van menig biertje, stond te ouwehoeren. Mijn broer en ik hoorden rond elf uur al een uur in bed te liggen, maar mijn broer had de gewoonte ontwikkeld om, nadat hij hen weg had horen gaan, weer op te staan.

Maastricht
De Duitse zender ZDF zond de serie ‘Barfuss durch die Hölle’ in lange afleveringen, op een zeer laat tijdstip, uit. Wij hadden het geluk dat we in Maastricht woonden en dat de woningbouwvereniging, om te voorkomen dat iedereen een eigen antenne op het dak zou plaatsen (wat tot dan toe de gewoonte was) een centrale antenne aan had gelegd waarmee alle zenders die niet te ver weg lagen ontvangen konden worden. Zo hadden we de beschikking over twee Belgische zenders en twee Duitse zenders, waaronder de ZDF. Een enorme luxe in een tijd dat het grootste deel van Nederland het met slechts één zender moest doen.

Barfuss durch die Hölle
De eerste aflevering van ‘Barfuss durch die Hölle’ had ik gemist. Mijn  broer Holly had die aflevering gezien toen hij aan het ‘zappen’ was; dat wil zeggen aan de knop draaide waarmee onze televisie van de ene op de andere zender gezet kon worden. Maar vanaf aflevering twee zaten de broertjes Moors, samen, vol spanning, elke zaterdag, naar een aflevering van ‘Barfuss durch die Hölle’ te kijken.

Zeven afleveringen
Dat herinneringen niet altijd adequaat zijn blijkt wel uit het feit dat ik, tot voor kort, dacht dat we wel een jaar lang, iedere zaterdagavond naar die serie hadden gekeken. En elke aflevering duurde zo’n anderhalf uur, naar mijn idee. In werkelijkheid had de ZDF de serie in zeven afleveringen laten zien, waarvan ik er ongeveer zes heb gezien. Daaruit blijkt dat als iets indruk heeft gemaakt, het vanzelf groter wordt.

Oorlog ontmenselijkt
‘Barfuss durch die Hölle’ was een Japanse serie over een anti-militarist in de tweede wereldoorlog, die de held van de serie was. De serie liet zien hoe onmenselijk de Japanners de oorspronkelijke bewoners van Mantsjoerije behandelden en hoe Kaji, de hoofdpersoon, zich daar tegen verzette. Hij zette zich in om iedereen als mens te behandelen. Dat viel niet bij iedereen even goed, en zorgde er uiteindelijk voor dat hij alsnog het leger in moest. Binnen dat leger werden de gewone dienstplichtige soldaten als beesten behandeld. De boodschap van het verhaal is overduidelijk dat oorlog mensen ontmenselijkt.

Meeleven
Mijn broer Holly en ik leefden intens mee met Kaji en zijn ontberingen. We leefden ons zo in hem in dat we, door die Japanse serie op de Duitse televisie, er van overtuigd raakten dat wij nooit of te nimmer, onder geen enkele voorwaarde, dienst zouden nemen in het leger.

Het verhaal van Kaji
Van alle verhalen die ik in mijn leven heb vernomen, via boeken of films, is het verhaal van Kaji het indrukwekkendste. Het heeft de rest van mijn leven bepaald. Natuurlijk ging ik dienstweigeren. Dat sprak vanzelf. Ik wilde absoluut niet het risico lopen dat ik zou moeten vechten tegen mensen die net zoals ik ingezet werden in een cynisch machtsspelletje tussen leiders van landen.

Totaalweigering
Door Kaji als voorbeeld te nemen, kwam ik tot de conclusie dat de enige vrijheid die een mens heeft, de vrijheid is om verantwoordelijk te zijn voor zijn eigen handelen en dat je die vrijheid nooit uit handen mag geven. Dus besloot ik niet alleen militaire dienst te weigeren, maar ook vervangende dienst. Ik wil niet als het bezit van de overheid worden beschouwd. Als je tot een dienst wordt verplicht, betekent dat dat jij niet meer over jezelf gaat, omdat je handelen dan door iemand anders wordt bepaald. Niemand heeft het recht om dat handelen van die ander voor die ander te bepalen. Ook als je dat in naam van een overheid of de maatschappij of God doet, is dat niet te rechtvaardigen. Een psycholoog met begrip voor mijn situatie was zo vriendelijk mij af te keuren voor dienstplicht. Hij had natuurlijk gelijk; ik ben daar ook niet voor geschikt.

Sneeuw
De laatste beelden van Kaji staan me nog helder voor de geest: hij haalt het niet. In een sneeuwstorm struikelt hij, verzwakt door de honger blijft hij liggen terwijl de sneeuw hem volledig bedekt. Dat zijn principes hem uiteindelijk fataal werden, maakte hem in mijn ogen alleen maar tot een nog grotere held.

Ingrijpend
Holly was veertien of vijftien toen we die serie, in 1967, bekeken. Ik ben anderhalf jaar jonger. De serie Barfuss durch die Hölle heeft ons allebei radicaal veranderd. Het heeft er ook voor gezorgd dat we een verbondenheid hebben die we anders niet gehad zouden hebben.

Menselijke voorwaarden
Dat de serie ‘Barfuss durch die Hölle’ gebaseerd was op een boek, wist ik niet, totdat Holly mij nog niet zo lang geleden belde dat hij dat boek had aangeschaft. In 2018 is het, voor het eerst, in een Nederlandse vertaling verschenen. ‘Menselijke Voorwaarden’, heet het boek. Het blijkt geschreven door Junpei Gomikawa en bestaat uit drie delen die samengevoegd zijn tot één boek dat ruim veertienhonderd bladzijden beslaat. Ook ik schafte dat boek aan en begon het meteen te lezen.

Eigen ervaringen
‘Hoever ben jij nu?’ vroeg Holly en vertelde op welke bladzijde van het boek hij was. We lazen ongeveer gelijk op en deelden onze ontroeringen over de geschreven versie van het verhaal dat we, als jonge pubers als televisieserie tot ons hadden genomen. De geschreven versie raakt me zelfs nog dieper. De worstelingen die Kaji met zijn geweten heeft en het gevoel dat hij zijn menselijkheid, door de omstandigheden, aan het verliezen is, grijpen er hard bij me in. De schrijver put uit zijn eigen ervaringen, zowel als opzichter in de mijnen (een taak die hij op zich nam om niet in militaire dienst te hoeven en om te proberen de tewerkgestelde Chinezen menselijker te behandelen) en als soldaat die eerst de vernederingen van de officieren moest doorstaan om daarna in een hopeloos gevecht ingezet te worden (terwijl die officieren zichzelf in veiligheid wisten te stellen).

Een boek dat er inhakt
Als ik mijn echtgenote over het verhaal vertel, over hoe dat verhaal ons, als televisieserie, heeft overtuigd dat we militaire dienst moesten weigeren, en wat het lezen van het verhaal mij nu allemaal doet, is ze onder de indruk. ‘Toch ga ik dat boek niet lezen,’ zegt ze, ‘want ik denk dat ik daar helemaal niet tegen kan.’ Ik begrijp haar wel. Dit is geen boek dat je als amusement leest. Het pakt je bij je lurven en laat je zien hoe omstandigheden ervoor kunnen zorgen dat de samenleving volledig ontmenselijkt. Dat is precies de reden dat ik het boek wel uit moet lezen. Ik wil dat het erin hakt. Ik wil me, tot in het diepst van mijn ziel, laten raken door de confrontatie aan te gaan met de mechanismes die dat soort ontmenselijking mogelijk maken.

Boek of televisieserie?
Ruim vijftig jaar geleden werd ik, tot in het diepst van mijn ziel door dit verhaal geraakt, in de vorm van een televisieserie. Ruim vijftig jaar daarna ben ik, minstens zo diep, geraakt door het lezen van dit boek. Als ik het boek eerst had gelezen, had ik gezegd dat je er geen film of televisieserie van zou kunnen maken. Dat het daarvoor teveel lagen heeft, te diep gaat en dat het medium film of televisie daar te oppervlakkig voor is. Toch ben ik, voordat ik het boek zelfs maar kende, al heftig geraakt door de hervertelling van dit verhaal in een televisieserie. En die hervertelling was al zo krachtig dat ik het  beschouw als een essentieel kantelpunt in mijn bestaan.

Film en televisieserie
Niet lang nadat het boek uitkwam is het verfilmd. In het Engels heet die film ‘The Human Condition’. De schrijver heeft meegewerkt aan het script voor die film, die in drie delen van elk ruim drie uur is uitgebracht. De film is geregisseerd door Masaki Kobayashi. Ik heb die film onlangs op DVD aangeschaft omdat ik in de veronderstelling was dat de televisieserie een, in stukken geknipte, versie van die film was. Dat blijkt, bij nader onderzoek, niet helemaal zo te zijn. ‘Barfuss durch die Hölle’, is als televisieserie gemaakt na die film. De regie van die televisieserie was in handen van Takeshi Abe. Dezelfde acteur die Kaji in de film speelt, speelt hem, voor zover ik kan nagaan, ook in de televisieserie.

Drie versies
Er zijn dus drie versies van dit verhaal in omloop; een boek, een film en een televisieserie. De film heb ik nog niet bekeken. Ik wil eerst het boek even laten bezinken. Het is overigens wel opmerkelijk dat er van een boek dat de rol van de Japanners in de tweede wereldoorlog sterk bekritiseert, meer dan dertien miljoen exemplaren in Japan zijn verkocht!

De hoofdrolspelers
Holly wees me er op hoe bijzonder het is dat wij pacifisten zijn geworden door, iets meer dan twintig jaar na de tweede wereldoorlog, een Japanse serie, over die tweede wereldoorlog, te zien op de Duitse televisie!

Juist nu
Mocht je de moed hebben je diep te laten raken door een verontrustend boek dan is ‘Menselijke Voorwaarden’ van Junpei Gomikawa zonder meer een aanrader!