Erik Voermans is een veelzijdig man – jarenlang schreef hij voor het Parool over muziek, maar hij maakte zelf ook muziek, en die was meer dan gewoon goed. Elk nieuw album beluister ik dan ook met meer dan gewone aandacht, zo ook dit nieuwe, dat geïnspireerd is door de absurdistische en licht anarchistische verhaaltjes van de Russische schrijver Daniil Charms. Het onderste plaatje hier links leidt je naar Spotify waar je het hele album van bijna een uur vindt, en omdat Voermans niet alleen een geweldig componist en musicus is maar ook een meer dan voortreffelijk schrijver laat ik hem hier verder zelf aan het woord over dit album.

Erik Voermans:

Prolegomena

Daniil Ivanovitsj Joevatsjov kwam ter wereld in 1905 in Rusland, in St. Petersburg. Op zijn 36ste stierf hij in Leningrad, in de Sovjet-Unie. Eén man, één leven, twee werelden. Joevatsjev was een schrijver. Hij noemde zich Charms. Waarom is niet geheel duidelijk. (Vertaalster Yolanda Bloemen oppert dat er een relatie is met de Engelse woorden charm en harm, en zelfs met Holmes, Sherlock Holmes.) Zijn lievelingsboek was Alice in Wonderland. Hij trachtte zijn brood te verdienen met verhalen en versjes voor de jeugd, wat maar amper lukte. Daarnaast was hij medeoprichter van de Vereniging van Reële Kunst, in het Russisch Obedinenie Realnogo Iskoesstva, kortweg Oberioe, waarvan de leden een kijk op kunst voorstonden die verwant was aan Dada in West-Europa. Absurdisme en onvoorspelbaarheid waren daarbij een leidraad. De esthetiek van Oberioe stond daarmee haaks op het socialistisch realisme dat vanaf de jaren dertig door Stalin en zijn vazal Zjdanov werd gepropageerd, of zelfs verplicht gesteld, op straffe van terreur, verschrikking en, als het een beetje tegen zat, dood.

Charms kon de absurdistische teksten die hij op voordrachtavonden van Oberioe voorlas niet publiceren, omdat ze als protesten tegen de wil van het volk werden gezien.  In 1931 werd hij gearresteerd, op beschuldiging van ‘de organisatie van en deelname aan een illegale antisovjetvereniging van literatoren’. Hij werd veroordeeld tot drie jaar strafkamp. Omdat zijn vader de juiste mensen kende in de communistische partij, werd dat omgezet in verbanning naar Koersk. Eenmaal terug in St. Petersburg voelde hij de repressie steeds naargeestiger worden. Oberioe viel uiteen en kon ook niet meer legaal voortbestaan, omdat de achterliggende ideeën strijdig waren met de Zjdanov-doctrine.

In augustus 1941, een maand voor de onvoorstelbaar bloedige slag om Leningrad begon, werd Charms andermaal gearresteerd. Na een ondervraging die bijna een heel etmaal duurde, kwam hij terecht op de psychiatrische afdeling van het ziekenhuis in de gevangenis, waar ze hem lieten verrekken. In februari 1942 overleed hij daar, uitgehongerd en ziek.

Dit tragische verhaal staat ogenschijnlijk diametraal tegenover de inhoud van de teksten die hij gedurende zijn veel te korte leven schreef. Toch is er achter alle ongerijmdheden, die de ontvankelijke lezer doen glimlachen of zelfs schaterlachen, ook altijd wanhoop voelbaar – wanhoop over het bestaan en over de onbegrijpelijke variant daarvan in de Sovjet-Unie en wanhoop over al het andere. Deze verraderlijke diepte, gekoppeld aan een onnavolgbare stijl, is wat Charms tot een groot schrijver maakt.

Zijn werk is voor mij een late ontdekking, waarvoor mijn welgemeende excuses. Desondanks werd ik al na lezing van de eerste verhalen in Charms’ Werken (verschenen bij Van Oorschot in de Russische Bibliotheek, 2019) nogal manisch geïnspireerd.

450 woorden over de stukken

In Passacaglia nr. 1(Charms schreef het op 10 november 1937) wacht de ik-figuur op Ligoedin, die hem ‘de formule van de structuur van niet-bestaande dingen’ zal onthullen. Als Ligoedin, uren te laat, eindelijk verschijnt, vertelt hij dat zo’n formule niet bestaat en dat ‘ons hart slechts uit gaat naar ongerijmde verrichtingen’. Daar heeft hij, dunkt me, volkomen gelijk in. In de muziek heb ik, om de luisteraar tegemoet te komen, de klanken een kwartslag gedraaid. Alles voor mijn publiek.

Het verhaal Een man ging als gelovige slapen en werd als ongelovige wakker stamt uit 1936-37 en gaat over een man die als gelovige voordat hij ging slapen op de weegschaal stapte, als ongelovige wakker werd en andermaal op de weegschaal stapte. Toen hij naar bed ging, woog hij vier poed en 21 pond (de Russische poed is 16,38 kilogram). Toen hij opstond, woog hij vier poed en dertien pond. Hij stelde vast dat zijn geloof dus ongeveer acht pond moet hebben gewogen. De intervalstructuur van de muziek is dezelfde als in een bekend stuk van een zeer bekende componist. Meer zeg ik niet. Ik draag het stuk op aan Reinbert de Leeuw, zonder wie enz.

Op de dood van Kazimir Malevitsj is een onnavolgbare klaagzang over een kunstenaar die Charms moet hebben bewonderd. De muziek begint eenstemmig en eindigt met driestemmige hiëratische akkoorden, die de raadselachtigheid van de tekst benadrukken. Opgedragen aan Louis Andriessen.

In De naar buiten vallende oude vrouwen worden zes oude vrouwen het slachtoffer van hun nieuwsgierigheid. De muziek is vrolijk, maar met een tragische ondertoon, zoals het hoort.

Vuil tafellaken is bij Charms een titelloos verhaaltje over een man die stierf aan het eten van een entrecôte en daarna door obers onder een vuil tafellaken wordt gelegd. De muziek doet of er niets aan de hand is, maar weet wel beter.

Maltonius Olbren gaat over een visioen van een man die een schilderij boven de kast ziet hangen. Het visioen wordt uitgebeeld door een verstemde 12-snarige gitaar.

In Het blauwe schrift staan 28 verschillende verhaaltjes, aforismen en gedichten, die Charms op 25 en 26 oktober 1937 schreef, kennelijk in een roes van inspiratie. Verhaaltje nummer 10 gaat over een roodharige man die niet bestaat. De bijbehorende muziek bestaat wel. Je vraagt je af hoe dat kan. Waarschijnlijk geeft de muziek een antwoord, maar het is waarschijnlijker van niet. Tot ziens.

In Ontmoeting beschrijft Charms een gebeurtenis die we terloops moeten noemen. De muziek die ik erbij bedacht, zou ik geloof ik niet het toppunt van terloopsheid willen noemen, met die prachtige Chinese sho en zo, maar wat weet ik ervan. Ik ben wel de laatste die er iets van kan zeggen. Laat me met rust.

Erik Voermans

September 2024